ਇਹ ਮੌਸਮ ਗੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ :: ਲੇਖਕ ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਇਹ ਮੌਸਮ ਗ਼ੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ... :: ਲੇਖਕ : ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਬੱਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਖਾਸੀ ਤੇਜ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਜਮਨਾ ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹਰਿਆਨੇ ਦੀ ਤਪਦੀ, ਭੂਸਲੀ ਧਰਤੀ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਨੱਸੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ। ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਰੇਤ ਦੇ ਵਾ-ਵਰੋਲੇ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਂਸ (ਜਿਸਦੇ ਟੋਕਰੇ ਤੇ ਰੱਸੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਦੇ ਉੱਚੇ, ਕਰੂਪ ਝਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਕਿਤੇ ਵੀ ਹਰਿਆਲੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਬੱਸ ਵਿਚ ਚਿਪਚਿਪੀ ਜਿਹੀ ਤਪਸ਼ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਵਾ ਦੇ ਗਰਮ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਪਿੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਝੁਲਸ ਰਹੇ ਸਨ।
ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਭੈ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਹਿਮ ਵਿਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਬੱਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ, ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦੂਕਾਂ ਫੜ੍ਹੀ, ਦੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਬੈਠੇ ਸਨ---ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪਾਟੇ ਕੁੜਤੇ ਵਰਗੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਚ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਏ.ਕੇ. 47 ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ ਵਾਰਦਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ---ਉਹਨਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਗੰਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਥਰੀ-ਨਾਟ-ਥਰੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਕੀ ਪੇਸ਼ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !
ਅੰਕਿਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਮਾਰੂਤੀ ਜਾਂ ਫੀਅਟ ਗੱਡੀ, ਬੱਸ ਨੂੰ ਓਵਰਟੇਕ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਤਿਲ੍ਹਕਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਭੈ ਦੀ ਕੰਬਣੀ ਜਿਹੀ ਛਿੜ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਹ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। ਲੱਗਦਾ, ਹੁਣੇ ਕੁਝ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਸਾਫ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ---'ਅੰਕਲ, ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਆਉਣਾ। ਟਰੇਨ ਸਿਰਫ ਦਸ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਕਰਾਸ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਡਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਵਾਲੇ ਹਰ ਬੋਗੀ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ…ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚ ਜਾਓਂ।'
ਇਹ ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਿ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਆਦਮੀ ਏਨਾਂ ਭੈਭੀਤ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਭੈ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੱਤਰ ਮਿੰਟ ਦਾ ਉਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਟੁੱਕੜਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ…ਪੰਜਾਬ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਕਦੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਸਨ, ਅੱਜ ਕਿੰਨਾ ਸੂੰਗੜ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਘਟੀਆ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ ? ਤੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਮਤਲਬ-ਪ੍ਰਸਤ ਨੇਤਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਜਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸੂਬੇ ਦਾ ਵਾਸੀ, ਇਸ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਡਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
ਖ਼ੈਰ, ਅਜੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੂਰ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਤਸੱਲੀ ਜਿਹੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਰਸਾਲਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।

***
ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਸਵੇਰ ਦੀ ਗੱਡੀ ਉਸਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਸੀਟ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ---ਪਰ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਇਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਬਾਸ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਬਦਲੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਸ ਨੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਨਵੀਂ ਇਤਲਾਹ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਛਨੀਵਾਰ ਸਵੇਰੇ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਉਠਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ। ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਅਰਥ ਉਲਟੇ ਵੀ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਸੀਟ ਕੈਂਸਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ।
ਕਲਕੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਡਾਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸੀਟ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਹੈੱਡ ਆਫ਼ਿਸ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਬਾਸ ਕਾਫ਼ੀ ਬੇਚੈਨ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਅਤੇ ਬਾਸ ਨੂੰ ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਵਿਚ ਹੀ ਦੁਪਿਹਰ ਦਾ ਇਕ ਵੱਜ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਛਨੀਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਤੇ ਐਤਵਾਰ ਸਵੇਰ ਦੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਡਾਣ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰੀ ਤੇ ਡਲਿਵਰੀ ਪੇਪਰਸ ਉਸਨੇ ਲੈਣੇ ਸਨ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਭਿਜਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ। ਟੈਕਸੀ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਬੱਸ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।
ਬੱਸ ਚੱਲਣ ਵਿਚ ਅਜੇ ਇਕ ਘੰਟਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਤੇਜ਼ ਧੁੱਪ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਟਿਕ ਰਹੀਆਂ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਠੰਡੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੋਤਲਾਂ ਪੀਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਸ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਹਿਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਿਖਾਉਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਇਹ ਆਫ਼ਤ ਉਸਨੇ ਆਪ ਮੁੱਲ ਲਈ ਸੀ। ਅੰਕਿਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਿਰਅਰਥ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀਆਂ। ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਸੱਤਰ ਮਿੰਟ ਦਾ ਉਹ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਰਾਸਤਾ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਾਲੜੂ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਲੜੂ, ਜਿੱਥੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਛਲਨੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਚਿੱਟੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਹੇਠ ਢਕੇ, ਇਕ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਸਦੀਵੀਂ ਨੀਂਦ ਸੁੱਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਬਦਕਿਸਮਤ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀ.ਵੀ. ਉੱਤੇ ਦੇਖੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਕ ਅਮੂਰਤ, ਅਕੱਥ-ਭੈ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਹਰੇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਨਵਾਂ ਆਕਾਰ ਧਾਰ ਲੈਂਦਾ। ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਜੰਮਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਕੈਂਸਲ ਕਰ ਦਏ---ਪਰ ਅੰਕਿਤ ਗੱਡੀ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਉਤਰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ ਹੋਏਗਾ।

***
ਅੰਕਿਤ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਾਲਜ ਦਾ ਤੀਜੇ ਸਾਲ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੈ। ਛੇ ਫੁੱਟਾ, ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਸਮਾਰਟ ਨੌਜਵਾਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਦੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦੁਧੀਆ ਬਚਪਨ ਦੀ ਝਲਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, "ਅੰਕਲ, ਤੁਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਹੋ ਆਉਂਦੇ ਓ, ਪਰ ਕਦੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਏਨਾ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਵੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ ਓ…"
"ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਏਨਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿ ਵਿਹਲ ਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।" ਉਸਨੇ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।
"ਏਨੀ ਕੁ ਵਿਹਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਦੇਖ ਆਓ, ਤੁਹਾਡਾ ਬੇਟਾ ਕਿਸ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਏ..."
ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਉੱਤਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਪਾਸਾ ਪਰਤ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਤੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਕੌਣ ਜਾਏ, ਬਈ ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉੱਧਰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਕੀ ਹੋ ਜਾਏ। ਕੌਣ, ਕਦੋਂ ਕਿਸ ਪਾਸਿਓਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਜਾਏ।"
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਵੱਸ ਪੁੱਛਿਆ, "ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ?"
"ਹਾਂ, ਲੱਗਦਾ ਏ।" ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
"ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਓ, ਤੁਸੀਂ ?" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਨਵਾਂ ਜਾਲ ਸੁੱਟਿਆ।
"ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ…ਜਾਨ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।"
"ਓ…ਮਾ…ਮਾ !" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ।
ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦੀ ਹੋਈ ਆਂਟੀ-ਮੰਮੀ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਈ।
"ਇਹ ਸਾਡੇ ਗਰੇਟ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ…ਮਿਲੋ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਕਹਿ ਰਹੇ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਏ।"
"ਬਿਲਕੁਲ ਲੱਗਦਾ ਏ---ਗੋਲੀਆਂ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸਨੂੰ ਡਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ?"
"ਚੱਲੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਈ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਆਂ…ਬਲਿਕੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਆਂ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਚੱਪੇ-ਚੱਪੇ 'ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।"ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਪਰ ਕਦੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਆਂ !"
"ਸਾਰੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨਿਡਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।" ਅਚਾਨਕ ਭਾਬੀ ਦੀ ਮੋਹ ਤੇ ਰੋਸ ਭਿੱਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਉਠ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਯਕਦਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਖਿੜਿਆ ਖਿੜਿਆ ਚਿਹਰਾ ਮੁਰਝਾ ਜਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ---ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਭਰ ਗਈ ਸੀ।

***
ਅੰਕਿਤ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਇੰਟਰਮੀਡੀਅਟ ਤਕ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਵੀ ਉਸਨੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹਾਲਾਤ ਏਨੇ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਹਾਲਾਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਦਿੱਲੀ-ਦੰਗੇ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ! ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਹਿੰਸਕ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਮਾਹੌਲ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹ-ਸੁਣ ਕੇ ਭਾਬੀ ਡਰੀ-ਸਹਿਮੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਸਵੇਰੇ ਉਠਦਿਆਂ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਦੇਖਦੀ, ਸਵੇਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸੁਣਦੀ ਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਸੌਂ ਸਕਦੀ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਿੰਸਕ ਵਾਰਦਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਾਣ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫੇਰ ਉਹੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਅੱਡ ਦੁਖੀ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਂ ਨਹੀਂ, ਡੈਣ ਸੀ---ਜਿਸਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਿਆਂ-ਬੁਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿਚ ਝੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਲੰਮੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ, ਜਿਹੜੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ, ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਅੰਕਿਤ ਦੀ ਬਦਲੀ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਕਰਵਾ ਲਈ ਜਾਏ। ਪਰ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਸੁਣ ਕੇ ਅੰਕਿਤ ਹਿਰਖ ਕੇ ਪਿਆ ਸੀ, "ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਓ ਮੰਮੀ ! ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਜੂਦ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਠੱਪਾ ਲਗਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ, ਤੁਸੀਂ ?"
ਇਹ ਗੁੱਝੀ ਗੱਲ ਭਾਬੀ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ।
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ, "ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਇਹੀ ਮੰਤਵ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਐਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮਾਰੋ, ਅਜਿਹਾ ਦਹਿਸ਼ਤ ਭਰਿਆ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿਓ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣ। ਹਿੰਦੂ ਭੱਜਣਗੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਪੂਰੇ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵਿਚ ਹੋਏਗੀ। ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਹ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੰਗੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਆਏਗੀ ਤੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਇੰਜ ਹੋਇਆ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਉਸੇ ਦਿਨ ਬਣ ਜਾਏਗਾ।…ਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦੇ।"
"ਤੂੰ ਸਮਝਦਾ ਏਂ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਵਜੂਦ ਤੇਰੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਨਾ ਰਹਿਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?" ਉਸਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ।
"ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਓ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਆਦਮੀ ਓ, ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਇਹ ਸਤਰ ਹੈ !" ਅੰਕਿਤ ਹਿਰਖ ਗਿਆ ਸੀ, "ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ---ਗੱਲ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ-ਬੁੱਝਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਮੋਹਰਾ ਬਣ ਜਾਵਾਂ। ਅਣਜਾਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਸਹੀ ਪਰ ਉਹ ਕਰਾਂ ਜੋ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗਾ---ਪਰ ਜੇ ਕਦੀ ਬਣ ਵੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ ਕਿ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਇਕ ਵੋਟ ਮੇਰੀ ਵੀ ਸੀ।"
ਰੋਸ ਵੱਸ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਭਾਬੀ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, "ਪਾਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਪੈਰਵੀ ਨਾ ਕਰਨ---ਮੈਂ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਪੜਾਈ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗਾ ਪਰ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ।"
ਭਾਬੀ ਗੂੰਗਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੈਠੀ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਹੇ ਅੰਕਿਤ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਸੁਖ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਕਿਤ ਦੀ ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

***
ਅੰਕਿਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਆਧਾਰਹੀਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ। ਉਸਨੇ ਘੜੀ ਦੇਖੀ, ਬੱਸ ਦੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਟਾਈਮ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਰੇਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਕੇ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ। ਬੁੱਕ ਸਟਾਲ ਤੋਂ ਇਕ ਰਸਾਲਾ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਬੱਸ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ।
ਵਧੇਰੇ ਯਾਤਰੀ ਬੱਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਦਾ ਨੰਬਰ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਦੀ ਸੀਟ ਬੱਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸੀ। ਨਾਲ ਦੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਇਕ ਉੱਚਾ ਲੰਮਾ ਤੇ ਨਰੋਆ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਬੈਠਾ ਸੀ।
ਹਰਿਆਨਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਬੱਸ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹ ਆਏ ਤੇ ਸ਼ੱਕੀ-ਤਿੱਖਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਗਏ। ਤਿੰਨ ਵੱਜਣ ਵਿਚ ਦੋ ਮਿੰਟ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹਾਰਨ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਬੱਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਰ ਫਟਾ-ਫਟ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਵੇਂ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੰਬ ਰੱਖਿਆ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਉੱਥੇ ਖਾਸੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ-ਹੋਈ ਸੀ। ਵਿਚਾਕਰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੇਟੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਲਗੇਜ਼-ਬਾਕਸ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਮੇਖਾਂ ਉਖਾੜਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕੁਝ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਫੇਰ ਰੋਅਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ, "ਆਈ 'ਮ ਪਰਚੇਜ਼ਿੰਗ ਆਫ਼ਿਸਰ ਇਨ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫਰਟਿੱਲਾਇਜ਼ਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ। ਪੇਟੀ ਇਜ਼ ਕੈਰਿੰਗ ਨਥਿੰਗ ਬਟ ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ, ਪਰਚੇਜ਼ਿੰਗ ਪੇਪਰਜ਼ ਆਰ ਵਿੱਦ।"
"ਇਹ ਗਿਟਪਿਟ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਵੀਂ," ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਉਜੱਡਪੁਣੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, "ਪੇਟੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਚੈਕ ਕਰਾਉਣੀ ਈ ਪਏਗੀ, ਤੈਨੂੰ।"
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭੀੜ ਵੱਲ ਉਸਨੇ ਮਾਯੂਸ ਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਮੁਸਾਫਰ ਹੀ ਸਨ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸਨ---ਪਰ ਉਸਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਭਰੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਝਲਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖ਼ੁਦ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।
"ਪੇਪਰ ਤਾਂ ਦੇਖ ਲਓ ਜੀ।" ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਦ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਿੰਨਤ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੁੜੇ-ਤੁੜੇ ਕਾਗਜ਼ ਚੁੱਕ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਬੱਸ ਵੱਲ ਅਹੁਲਿਆ।
ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾਂ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਇਸੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਮੁਗ਼ਲ ਸਰਾਏ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਵਾਪਰੀ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਮੇਲ ਤੁਰਨ ਵਿਚ ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਗੱਡੀ ਦੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਥਰੀ ਟਾਇਰ ਦੇ ਡੱਬੇ ਅੱਗੇ ਭੀੜ ਦਾ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਪਲੇਟ ਫਾਰਮ ਉੱਤੇ ਉਤਰ ਗਿਆ।
ਮੈਲਾ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ, ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁਰਤਾ-ਪਾਜਾਮਾ ਪਾਈ ਇਕ ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਤੇ ਹਥਿਆਬੰਦ ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖਾਸੀ ਭੀੜ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਉਸੇ ਵਰਗੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿਚ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਿੱਖ, ਬੇਬਸ ਜਿਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਸਾਫ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਪਾਜਾਮੇ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ, ਜਿੱਥੇ ਚੋਰ ਜੇਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਘੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨ ਨੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਗਲਮੇਂ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਜਕੜ ਢਿੱਲੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਜਕੜ ਏਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਢਿੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ।
ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਉਹ ਬੌਂਦਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਜਕੜ ਉਸਨੇ ਢਿੱਲੀ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਵਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ---ਭੀੜ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਦਬਵਾਂ ਜਿਹਾ ਰੋਸ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ।
ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਨ ਵਾਂਗ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਉਲਾਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕੜਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਛੱਡਦੈਂ ਕਿ ਆਵੇ ਇਕ ਹੋਰ ! ਐਸ ਵਾਰੀ ਸਿੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਗੇਂਗਾ।"
ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਘੁਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਰੋਅਬਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਯੂ ਕਾਂਟ ਟ੍ਰੀਟ ਹਿੰਮ ਲਾਈਕ ਦਿਸ। ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਇਸਨੂੰ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ---ਕੀ ਕਸੂਰ ਏ ਇਸਦਾ ?"
ਪੁਸਲ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ਹੋਏਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਕਾਲਰ ਛੱਡਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਸਾਹਬ ! ਪਰ ਇਹ ਸਹੁਰਾ ਨਾਟਕ ਕਰ ਰਿਹੈ। ਲੱਕ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨੀਂ ਕੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਫਿਰਦੈ…?"
"ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਸਾਹਬ।" ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਰਾਏ ਦੱਸੀ, "ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਬੰਬ-ਸ਼ੰਬ ਲਕੋਈ ਫਿਰਦਾ ਹੋਏ।"
ਇਕ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸਿੱਖ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਸਰਕ ਆਇਆ ਤੇ ਟੁੱਟੀ-ਫੁੱਟੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, "ਹਮ ਮੰਡੀ ਮੇਂ ਮਾਲ ਵੇਚ ਕਰ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ ਬਾਊਜੀ। ਰਿਜਰਵੇਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਹੁਆ ਹੈ, ਹਮ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ। ਬਲਬੀਰਾ ਆਪੇ ਹੀ ਨਿਕਾਲ ਕੇ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਯੇ ਅੜ ਗਿਆ, ਖ਼ੁਦ ਹਾਥ ਡਾਲ ਕਰ ਨਿਕਾਲੇਂਗੇ। ਐਨੀ ਸੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਬਾਊਜੀ।"
ਬਲਬੀਰੇ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਸੀਂ ਤਲਾਸ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦੇਂਦੇ ?"
ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਇਕ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਲਕੀਰ ਬਲਬੀਰੇ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ, ਠੋਡੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਦੋ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਕੱਢੀ, ਉਹ ਇਕ ਆਮ ਜਿਹੀ ਘੜੀ ਸੀ।
ਪੁਲਸ ਵਾਲਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਭੀੜ ਖਿੱਲਰਨ ਲੱਗੀ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਹ ਤਲਾਸ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ? ਘੜੀ ਸੀ, ਕੋਈ ਬੰਬ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀਂ।"
ਜੋ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਸੀ, 'ਇਹ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਇੰਜ ਹੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਬਕਸੇ-ਟਰੰਕ, ਖੁਲ੍ਹਾ-ਖੁਲ੍ਹਾਅ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਨੇ। ਕੋਈ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪੈਸੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਜੀ। ਹੋਰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ ! ਬਲਬੀਰੇ ਨੇ ਤਲਾਸ਼ੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਵਾਲਾ ਘੜੀ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ।'
ਹਰਾ ਸਿਗਨਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲਾ ਮੁਸਾਫਰ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅੱਧੀ ਬਲ ਚੁੱਕੀ ਸਿਗਰੇਟ ਸੁਲਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜੀਬ ਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, "ਅਜਿਹੇ ਝਗੜਿਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜੀ।"
"ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜੀ?" ਉਸਨੇ ਰਤਾ ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ, "ਰਿਬੈਰੋ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸੌ ਅੱਤਵਾਦੀ ਬਚੇ ਨੇ। ਪੰਜ-ਦਸ ਰੋਜ਼ ਫੜ੍ਹੇ-ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਤਿੰਨ ਸੌ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜਾਣਦੇ ਓ, ਕਿਉਂ? ਉਸਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਇਹ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਲੋਕ ! ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣਗੇ। ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਦੱਸਣਗੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ…ਕਿੰਜ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਰਗਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਯਾਰਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਆਂਢੀਆਂ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਏਗਾ ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ।"

***
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਇਕ ਪੂਰੀ ਫਾਈਲ ਹੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਉਸ ਫਾਈਲ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤਕ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਪੇਟੀ ਦਾ ਢੱਕਦ ਉਖਾੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਿੱਪ ਨੌਜਵਾਨ ਨੱਬੇ ਦਾ ਕੋਨ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਪੇਟੀ ਉੱਤੇ ਝੁਕ ਗਿਆ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਅਸਭਿਅ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਨਾਮ ਸਨ ਤੇ ਪੁਲਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਪਤਾ, ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਏ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹੋਏ। ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਦਾ ਕੀ ਹੈ ! ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਮਗਰੀ ਜਾਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਘੜੀ-ਘੜਾਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਾਲ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਹੇਠ, ਹੋਰਨਾਂ ਮਿਸਕ-ਮੀਣਿਆ ਵਾਂਗ ਮਿਸਕ-ਮੀਣਾ ਤੇ ਹਠ-ਧਰਮੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ…ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਜਲਾਲਤ (ਨਮੋਸ਼ੀ) ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਠ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ।
ਸਫਾਰੀ ਸੂਟ ਵਾਲੇ ਪੱਕੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇਕ ਸੱਜਣ ਨੇ ਉਸ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਸਮਾਂ ਕਿਉਂ ਜਾਇਆ ਕਰ ਰਹੇ ਓ, ਲੈ ਲੈਣ ਦਿਓ ਤਲਾਸ਼ੀ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ।"
"ਸੀਲ ਕਿੰਜ ਤੋੜਨ ਦਿਆਂ ਜੀ!" ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਗੁਸੈਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਵੀ ਕੋਈ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੀ ਵੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਏ। ਕਹਿਣਗੇ ਸਾਰਾ ਮਾਲ ਡੁਪਲੀਕੇਟ ਹੈ…ਜਾਅਲੀ ਪੇਪਰ ਬਣਵਾ ਲਿਆਇਆ ਏ।"
"ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਟਾਈਮ ਬੰਬ ਹੈ ?" ਭੀੜ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੇਟੀ ਦਾ ਢੱਕਣ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੈਕ ਕੀਤੇ ਹੋਏ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ, ਕਲ-ਪੁਰਜੇ ਹੀ ਸਨ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਇਕ ਇਕ ਪੈਕੇਟ ਖੋਹਲ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਪੇਟੀ ਉੱਤੇ ਵੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਢੱਕਣ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ਪੇਟੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸੇ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲਗੇਜ਼-ਬਾਕਸ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।
ਹਿਰਖ ਤੇ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਲਾਲ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲਾ ਉਹ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਭਰਿਆ-ਪੀਤਾ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
ਬੱਸ, ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਲੇਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੰਡਕਟਰ ਦੀ ਸੀਟੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਬੱਸ ਦਾ ਇੰਜਨ ਸਟਾਰਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਸੀਨੇ ਵਿਚ ਤਰ ਅੱਕੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ਲਈ ਸਵਾਰੀਆਂ ਬੱਸ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਆਵੀ ਵਾਂਗ ਭਖ਼ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ, ਅੰਦਰਲੀ ਅੱਗ ਕਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ ਹੋਏਗੀ, ਪਰ ਉਸ ਕੋਲ ਉਸ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਸਦਕਾ ਉਸਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਜਿਹੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੇ ਉਸਨੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਲੈਣ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਬੱਸ ਏਨੀ ਲੇਟ ਨਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਫਜ਼ੂਲ ਸੀ…ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਮੌਤ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

***
ਬੱਸ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਦਸ ਮਿੰਟ ਰੁਕੀ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਏ ਪਾਸੇ ਛਾਂ-ਦਾਰ ਰੁੱਖ ਸਨ। ਸੂਰਜ ਦਿਸਹੱਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਪੀਲੀ, ਉਦਾਸ ਤੇ ਬਿਮਾਰ ਜਿਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਲੰਮੇ, ਹੋਰ ਲੰਮੇ, ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੱਤਰ ਮਿੰਟ ਦੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ, ਦਹਿਸ਼ਤ ਭਰੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ !…ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਖਾਸ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
"ਕੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ?" ਉਸਨੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਨਹੀਂ ਜੀ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਹਰਿਆਨਾ ਏਂ। ਪੰਜਾਬ ਬਸ ਆਉਣ ਈ ਵਾਲਾ ਏ।" ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਜਾ ਰਹੇ ਓ ?"
"ਹਾਂ, ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ !" ਉਸਨੇ ਸਹਿਮੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਦੀ ਪਕੜ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਸਥਿਰ ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੇਖ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਹੌਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਢੈਅ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰ-ਅਰਥ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ---ਲੱਗਿਆ, ਇਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਸਿਵਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਮਕਤਲ ਹੈ।
ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਯਕਦਮ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਲਹਿਰ ਜਿਹੀ ਦੌੜ ਗਈ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਦੇਖੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਫੇਰ ਸਾਕਾਰਹੋ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਸਕਰੀਨ ਤਣ ਗਈ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹਰੇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸਨੂੰ ਸਾਫ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚੇ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਰਿੰਕੂ-ਮਿੰਕੂ ਦੇ ਮਾਸੂਮ-ਭੋਲੇ ਚਿਹਰੇ, ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣਾਈ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਬੈਂਕ ਬੈਲੇਂਸ ਹੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੋ-ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਕੋਲ ਜਿਹੜਾ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਠੋਸ ਆਰਥਕ-ਆਧਾਰ ਦੇ ਸਕੇ।…ਉਹ ਅਰਪਣਾ ਦੇ ਕੁਝ ਗਹਿਣੇ, ਪ੍ਰਾਵੀਡੇਂਟ ਫੰਡ, ਗਰੇਚੁਟੀ, ਬੀਮਾ ਤੇ ਬੱਚਤ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਤਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੈ---ਪਰ ਇਕ ਬੇਸਹਾਰਾ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੈਸੀਅਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਕੀ ਰਿੰਕੂ-ਮਿੰਕੂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇਗੀ ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋਣਾ ਕਿੰਨਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੇ ਮਹਤੱਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਉਹ ਰੋਣਹਾਕਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਧੀਮੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਠੰਡਾ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
ਉਸਦੀ ਉਹ ਦਸ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਤਾਕਤਵਰ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਡਰ ਸਦਕਾ, ਕਿਸੇ ਮਾੜੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਰ ਭੁਆਂ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ---ਇਕ, ਦੋ, ਤਿੰਨ, ਚਾਰ…ਚੌਦਾਂ ਪੱਗਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਮਨ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਪਏਗਾ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ।
ਧਰਮ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕਦੀ ਮੰਦਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਯਗ, ਹਵਨ, ਮੰਤਰ-ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ, ਝੰਜੋੜ-ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਉਸਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਚੇਤਾ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਹੈ।…ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੱਕਾ ਕਰਮ-ਕਾਂਢੀ, ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਜੜ ਵਿਚ ਜਲ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਕੁੰਭ (ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ) ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵ ਹੈ। ਪੌਂਗਾਪੰਥੀ-ਹਿੰਦੂ।
"ਇਹ ਲਾਲੜੂ ਏ ਜੀ।" ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਈ।
"ਲਾਲਰੂ !" ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕੰਬਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਤੇ ਸੋਚ-ਸਾਗਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗਿਆ।
ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਬੱਸ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੱਚੀਆਂ-ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ, ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਢਾਬੇ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕੜ-ਸੁੱਕੜ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ। ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡੱਠੀ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਜੂੜੇ ਕਰੀ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਆਏ ਕਿਸਾਨ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਕੋਲ ਹੀ ਇਕ ਟਰੈਕਟਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਘੁਸਮੁਸੇ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਲਾਲੜੂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਰਹੱਸਮਈ ਤੇ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਭੇਦਭਰੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਲਿਪਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੀ ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ! ਤੇ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
"ਇਹ ਉਹ ਲਿੰਕ ਰੋਡ ਏ ਜੀ।" ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਸੇ ਗਾਈਡ ਵਾਂਗ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇਸੇ ਉੱਪਰ ਉਹ ਬੱਸ ਲੈ ਗਏ ਸਨ।"
ਇਕ ਪਤਲੀ ਕਾਲੀ ਸੜਕ ਦੂਰ ਤਕ ਸਿੱਧੀ ਲਿਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿਚ ਸੜਕ ਉਸਨੂੰ ਅਜਗਰ ਵਰਗੀ ਲੱਗੀ। ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਭੈ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਘਬਰਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਏ ?"
"ਵੀਹ-ਪੱਚੀ ਮਿੰਟ ਦਾ ਰਸਤਾ ਏ ਜੀ।"

***
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਝਿਲਮਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ।
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਅਚਾਨਕ ਖਿੜਕੀ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ। ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰਕੇ ਇਕ ਦੋ ਪਲ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਸੀ। ਮੋਟੇ ਅਖ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿਯਾਨ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਇਕ ਖ਼ਬਰ ਮੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ---'ਯੂ.ਪੀ. ਮਨਿਸਟਰ ਕਵਿਸਟ।' ਉਸਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਮੋਹਕ ਮੁਸਕਾਨ ਚਿਪਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਮ ਜਿਹੀ ਖ਼ਬਰ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ।
"ਜਦੋਂ ਦੀ ਇਹ ਡਿਸਟਰਬੈਂਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰੀ ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਲੰਘਿਆ ਹੋਵਾਂਗਾ। ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਖ਼ਬਰ ਦੇਖੀ ਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ।" ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ-ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਛਿਪਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਬੋਲਿਆ, "ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਕੋਰ-ਬੋਰਡ ਕਹਿੰਦੇ ਆਂ---ਏਨੇ ਮਰੇ, ਏਨੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਸ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ…ਤੰਗ ਆ ਗਏ ਆਂ ਜੀ।" ਉਹ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸਿਆ, "ਚਲੋ, ਇਕ ਦਿਨ ਤਾਂ ਖਾਲੀ ਲੰਘਿਆ।"
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲ ਉਸਨੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਜੰਮੀ ਸੁਰਖ਼-ਕੁਸੈਲੀ ਲਾਲੀ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਆਸਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਓਪਰੇਪਨ ਦੀ ਕੰਧ ਢੈ ਗਈ। ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡਜ਼ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਇਆ। ਕੁਲਵੰਤ ਨਾਂ ਸੀ ਉਸਦਾ---ਖੁਸ਼ਮਿਜਾਜ਼, ਮਸਤ-ਮੌਲਾ ਆਦਮੀ। ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਰੌਸ਼ਨ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੜਕਾਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਪਰ ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸਨ। ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਠਹਾਕੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਜਿਹੜੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਲਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਅਪਣੱਤ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਓਪਰੇਪਨ ਦੀ ਕੰਧ ਉਸਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਉਹ ਓਪਰੇ-ਬਿਗਾਨੇ ਬਣੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਾਂ ਹੁਣ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਕਿੰਨਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ਇਹ।
ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਉਤਰ ਕੇ ਕੁਲਵੰਤ ਨੇ ਇਕ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ, "ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਨਵੇਂ ਓ ਜੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਚਲਾ ਚੱਲਦਾ, ਪਰ ਇਹ ਟੁੱਟੀ ਪੇਟੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਏ। ਅੱਛਾ ਜੀ।" ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਉਸਨੇ ਹੱਥ ਲਹਿਰਾਇਆ।
ਲੱਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੰਟਰ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਰਮਿੰਦੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਬੜਾ ਘਟੀਆ ਸਲੂਕ ਹੋਇਆ, ਇਸਦਾ ਦੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗਾ। ਉਹ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਡੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ ਵੀ ਸੀ।"
"ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜੀ…ਅੱਛਾ ਜੀ।" ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਆਇਆਂ ਵਾਂਗ ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੋਲ ਆਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।

***
"ਤੇਰਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਮੈਨੂੰ।" ਉਸਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਜਿਧਰ ਦੇਖੋ ਸਿਰਫ ਲਾਲ-ਲਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਬਾਜ਼ਾਰ। ਹਾਂ…ਸੜਕਾਂ ਵਾਹਵਾ ਚੌੜੀਆਂ ਨੇ ਬਸ।"
"ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ।" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਤੁਣਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਕੱਲ੍ਹ ਘੁਮਾਵਾਂਗਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਫੇਰ ਦੇਖਣਾ।"
ਅੰਕਿਤ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬੋਲਿਆ, "ਪੰਜੌਰ ਗਾਰਡਨ ਤਾਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚੱਲਾਂਗੇ। ਰਾਕ ਗਾਰਡਨ, ਸੁਖਨਾ ਲੇਕ, ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਜ਼ੂ, ਸੈਕਟਰ ਨਾਈਨ…"
"ਤੇ ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ ?" ਉਸਨੇ ਬੇਤਾਬੀ ਨਾਲ ਟੋਕਿਆ।
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਫੇਰ ਕਿਹਾ, "ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ !" ਤੇ ਅਗਲੇ ਪਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਫੈਲ ਗਈ।
"ਉਹ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿਆਂਗੇ, ਅਗਲੇ ਸਟਾਪ 'ਤੇ ਈ ਐ।…ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਕੋਲ।"

***
ਅਗਸਤ ਦੀ ਚਿਪਚਿਪੀ ਹੁੰਮਸ ਕਰਕੇ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕਿਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਠੰਡਾ ਪੀਂਦੇ ਆਂ, ਕੁਝ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ।"
"ਸੈਕਟਰ ਨਾਈਨ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ…ਨਾਲ ਈ ਏ।" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਆਸ ਪਾਸ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।"
ਉਹ ਇਕ ਵੀਰਾਨ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਿਰੇ ਉਪਰ ਕੁਝ ਤੰਬੂ ਗੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰੇਤ ਦੇ ਬੋਰਿਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸਟੇਨਗਨਾਂ ਫੜ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
"ਰਿਬੈਰੋ, ਏਥੇ ਕਿਤੇ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ।" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
"ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਏ ?" ਉਤਸੁਕਤਾ ਵੱਸ ਉਸਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਇਹੀ ਐ..."
"ਇਹ…!" ਉਹ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਸਪਾਟ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿਰਿਆਂ ਤਕ ਨਜ਼ਰਾਂ ਘੁਮਾਈਆਂ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, "ਪਰ ਗੁਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਨੇ?"
ਅੰਕਿਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਭਰੀ ਮੁਸਕਾਨ ਆ ਗਈ। ਬੋਲਿਆ, "ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ…ਇਹ ਮੌਸਮ ਗੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ…।"
"ਰੋਜ਼ੇਜ਼ ਇਨ ਦਸੰਬਰ..." ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਗੀਤ ਦੀ ਕੜੀ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਗਹੂ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ---ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਛੇ ਇੰਚ ਉਠੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਟਿੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਕੁਸੈਲ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ।
ਵੀਰਾਨ ਸਪਾਟ ਮੈਦਾਨ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਉਡਦੀ ਜਿਹੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਰਿਬੈਰੋ ਇੱਥੇ ਈ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਜੱਗਬਾਣੀ : 30 ਸਤੰਬਰ 1990.