ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਬੋਲ ਪਿਆ :: ਲੇਖਕ : ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ

ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਬੋਲ ਪਿਆ :: ਲੇਖਕ : ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ
ਸੰਪਰਕ : 12, ਬਸੰਤ ਨਗਰ, ਸੋਡਲ ਰੋਡ, ਜਲੰਧਰ-144004. ਫੋਨ : 0181-2295392
ਪੋਸਟਿੰਗ : ਅਨੁ. : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.
-----------------------------------------------------------
"ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ?"

ਸਤੰਬਰ 1983
ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦੀ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਸਾਲ 'ਚ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਫੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਤਕ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਇਕ ਉਪਨਗਰ 'ਭਿਅੰਦਰ' ਵਿਖੇ ਸਾਡਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਲਾਵਲਪੁਰ ਪਿੰਡ 'ਚੋਂ ਉਹ ਬੰਬਈ ਜਾ ਪੁੱਜਾ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਸੋਢੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ। ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਰਬਦੀਪ ਢਿਲੋਂ, ਤਰਨਤਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਪੱਟੀ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਕੇਸ ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਪੱਟੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਚ ਥੀਏਟਰ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਆਉਣਲ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਐਕਟਿੰਗ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਬੰਬਈ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਸ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਰੋਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ (ਸਰਬਦੀਪ) ਤੇ ਮੇਰਾ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਦੋਸਤ ਹੈ---ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਪ, ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਨੂੰ 'ਭਿਅੰਦਰ' ਵਿਖੇ ਮਿਲਣ ਗਏ ਸਾਂ। ਸ਼ਬਾਬ ਇਥੇ ਇਕ ਫਲੈਟ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਅਸਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਡਟ ਕੇ ਡਿਨਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਗਏ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਛੱਡਣ ਆਇਆ ਸ਼ਬਾਬ, ਸਾਨੂੰ ਰਾਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਾਤ ਕਾਹਦੀ, ਓਥੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈਂਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਭਿਅੰਦਰ ਤੋਂ ਅੰਧੇਰੀ ਲਈ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਸ ਨੀਂਦ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਇਕ ਭਾਰੇ ਜਿਹੇ ਹੱਥ ਨੇ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ 'ਧੈਂਅ' ਕਰਦਾ ਵੱਜਾ। ਮੈਂ ਅੱਬੜਵਾਹੇ ਜਾਗਿਆ।
"ਸਰਦਾਰ ਜੀ ! ਇਧਰ ਆਈਏ" ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਮੈਂ ਉੱਠ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਫ਼ਾਸਟ ਟਰੇਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਹੁਣ ਉਹ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਸਨ।
"ਆਪ ਲੋਗ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਬੱਸੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਉਤਾਰ ਕਰ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ਨਾ ?" ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ।
ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਸਮਝ 'ਚ ਆ ਗਈ। ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਉਂਘਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਂਘਲਾ ਰਹੇ ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਟਰੇਨ ਦੇ ਪੂਰੇ ਡੱਬੇ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ। ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਮੈਂ ਬਰਫ਼ ਵਾਂਗ ਠਰ ਗਿਆ।
"ਆਪ ਬੋਲਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ! ਅਬ ਹਮ ਆਪ ਕੋ ਇਸ ਚਲਤੀ ਗਾਡੀ ਸੇ ਨੀਚੇ..."
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੀ ਦਿਆਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ? ਕੀ ਬੋਲਾਂ ਮੈਂ। ਸਿਰਫ਼ ਜਾਨ ਦੀ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਾਂ? ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਬੁੜ-ਬੁੜਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, "ਦੇਖੀਏ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਵਹਾਂ ਪਰ, ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਸਭੀ ਭਾਈਓਂ…।"
"ਹਮ ਆਪ ਕੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਸੁਨਨੇ ਵਾਲੇ। ਹਮੇਂ ਯੇ ਬਤਲਾਈਏ ਕਿ ਜੋ ਲੋਗ ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ, ਵੋਹ ਸਿੱਖ ਹੈਂ ਨਾ?"
ਮੈਂ ਫਿਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਤਾਲਾ ਵੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਤਾਲੇ ਜੜ ਦਿੱਤੇ ਹਨ? ਐਨਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਦਲੀਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ? ਕਿਹੜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਏ?
ਟਰੇਨ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਵੀ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਆ ਗਿਆ। ਦੀਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ, "ਦੇਖੀਏ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਛ ਲੋਕ ਹੈਂ, ਜੋ ਐਸਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ।"
ਦੀਪ ਦੀ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਰਲ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕਲੀਨ ਸ਼ੇਵਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਅੰਧੇਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਪ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਦੋਵੇਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਾਂ। ਦੀਪ, ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਆ ਕੇ ਬਸ 'ਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨੋਂ ਝਿਜਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੀਪ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ, ਬੰਬਈ 'ਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਓਵੇਂ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਉਂ ਸ਼ਬਦ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਰਹੇ? ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੋਸਤ ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸਟਿੱਲ-ਫ਼ੋਟੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ਰ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਦਾ ਹੀ ਵਸਨੀਕ ਹੈ---ਇਕ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਫ਼ੋਟੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ਰ। ਮੂਡ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਆਏ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਫ਼ੋਟੋ ਸੈਸ਼ਨ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੀ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਰਹਿੰਦੇ...ਪਰ ਉਹ ਮੂਡ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮਹੀਨਾਮਹੀਨਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਫ਼ੋਨ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੰਬਈ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਹ ਖਿੜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਂਦਰਾ ਦੀ ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸੇ ਕਲੱਬ 'ਚ ਮੈਂ ਤੇ ਜੱਗੀ (ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ) ਹਰ ਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣ ਦਾ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ੁਕੀਨ ਹੈ। ਉਂਜ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਕਲੱਬ 'ਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰੇ ਭਰੇ ਲਾਅਨ 'ਚ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਾਈਟਾਂ। ਗੋਲ ਟੇਬਲਾਂ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੇ ਹੁਸੀਨ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਪਿਆਰੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਜੱਗੀ ਦੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਬੜੇ ਪਿਆਰੇ ਇਨਸਾਨ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਕੁ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਅਨੰਤ, ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਦੋਸਤ ਹੈ...ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਪਰਸਰ ਹੈ। ਕੇ. ਐਸ. ਨੰਦਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹਨ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਪਾਇਲਟ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਹ ਲੋਕ ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ 'ਚ ਜੱਗੀ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਕਲੱਬ 'ਚ ਪੁੱਜਿਆ ਤਾਂ ਮਾਲੀ, ਅਨੰਤ, ਨੰਦਾ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਦੋਸਤ ਪਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਏਸੇ ਟੇਬਲ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮੁਟਿਆਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਜੱਗੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਕ ਕੁਰਸੀ ਹੋਰ ਮੰਗਵਾਈ। ਅਨੰਤ ਅਤੇ ਨੰਦੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਨੰਤ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥਕਦਾ। ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਜਾਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੰਦਾ 6 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਸਰਦਾਰ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅੱਖ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ।
ਬੀਅਰ ਦੇ ਗਲਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਪਏ ਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਬਰਫ਼ ਮੰਗਵਾਈ।
"ਯੇਹ ਨੀਲੂ ਹੈ। ਸ਼ੀ ਇਜ਼ ਅ ਫ਼ਰੈਂਡ ਆਫ਼ ਅਨੰਤ।" ਜੱਗੀ ਨੇ ਓਥੇ ਬੈਠੀ ਸੋਹਣੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ, "ਏਅਰ ਹੋਸਟੈਸ ਹੈ।"
"ਔਰ ਯੇਹ ਹੈਂ ਮਿਸਟਰ ਰੈਡੀ, ਨੰਦਾ ਕੇ ਦੋਸਤ।" ਮੈਂ ਰੈਡੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ।
ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਮੈਂ ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਜੱਗੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਲੇ ਵੱਜੇ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਅੱਜ ਨਾ ਅਨੰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਨੰਦਾ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਅਨੰਤ ਉਠਿਆ, "ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਕੋ ਛੋੜਨੇ ਜਾ ਰਹਾ ਹੂੰ।" ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਉਹ ਮਰਿਆ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਜੱਗੀ, ਨੰਦਾ, ਰੈਡੀ ਤੇ ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਕਲੱਬ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਨੰਦਾ ਮੇਰੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਬਾਂਹ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਬੜੀ ਖਰਾਬ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ। ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਘੁਲਣ ਮਿਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਏ ਓਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ…? ਉਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਜੋ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ...?"
ਨੰਦਾ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਾ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕੇ. ਐਸ. ਨੰਦਾ ਨੂੰ। ਨੰਦਾ ਤੇ ਅਨੰਤ ਦੇ ਵਤੀਰੇ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਓਪਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਮਾਰਚ 1987
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਵਾਪਰਿਆ। ਬਲਿਊ-ਸਟਾਰ ਅਪਰੇਸ਼ਨ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ। ਬੰਬਈ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਲ ਠਾਕਰੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਗਿਆ। ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ 'ਚ ਮੇਰਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੱਗੀ (ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ) ਓਥੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਅਨੰਤ ਦਾ ਹੱਥ ਹਿਲਿਆ। ਅਨੰਤ ਆਪਣੀ ਫ਼ਰੈਂਡ ਨੀਲੂ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਨੰਤ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਅਨੰਤ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲਈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਟੇਬਲ ਤਕ ਲੈ ਗਿਆ। "ਨੀਲੂ ! ਜਲੰਧਰ ਸੇ ਹਮਾਰੇ ਦੋਸਤ! ਯਹਾਂ ਆਤੇ ਰਹਿਤੇ ਹੈਂ।"
"ਹਾਂ, ਪਹਿਲੇ ਮੈਂ ਇਨਸੇ ਮਿਲੀ ਹੂੰ।" ਨੀਲੂ ਚਹਿਕੀ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਮੈਂ ਭੀ ਜਲੰਧਰ ਕੀ ਹੂੰ।"
"ਹੱਛਾ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?" ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਬੋਲ ਲੈਂਦੀ ਆਂ। ਦਰਅਸਲ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੰਗਲਿਸ਼।" ਨੀਲੂ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਐਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਜੱਗੀ ਅਤੇ ਨੰਦਾ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਮਿਲੇ ਸਾਂ।
ਜੱਗੀ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦਾ ਆਡਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਗੱਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੋਈਆਂ। ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲ ਉਹ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੁੱਛ ਸਕੇ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਪੇ ਹੀ ਛੋਹ ਬੈਠੇ।
"ਉਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ।" ਨੰਦਾ ਨੇ ਆਖਿਆ।
"ਯੇਹੀ ਤੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਹਾ ਹੂੰ ! ਵੋਹ ਕੌਣ ਲੋਗ ਹੈਂ? ਜੋ ਇਸ ਤਰਹ ਬੇ-ਰਹਿਮੀ ਸੇ ਹਰ ਤਰਹ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ…ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਬੂੜੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈ, ਔਰਤੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈ। ਆਪਨੇ ਨੇਤਾਓਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਕਿਸੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਕੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੇ। ਵੋਹ ਤੋ ਸਿਰਫ਼ 'ਅਫ਼ਰਾ ਤਫ਼ਰੀ' ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹੈ। ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹੈਂ।"
"ਪੁਲੀਸ ਕਾ ਰੋਲ ਵਹਾਂ ਪਰ ਕਿਆ ਹੈ? ਹਮ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਭੀ ਵਹਾਂ ਪਰ ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਅ ਰਹੀ ਹੈ।" ਜੱਗੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਹਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਸਹਿਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ 'ਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।"
"ਸ਼ਾਇਦ ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਚਾਹਤੀ ਵਹਾਂ ਪਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋ।" ਅਨੰਤ ਬੋਲਿਆ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਿਨ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ। ਪਿਛੋਂ ਨੀਲੂ ਨੇ ਇਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣਾਈ, ਅਸੀਂ ਰਤਾ ਡੇਢ ਵਜੇ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ ਤੇ ਫਿਰ ਜੱਗੀ ਮੈਨੂੰ ਹੋਟਲ ਛੱਡਣ ਲਈ ਆਇਆ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਤਾ।

ਸਤੰਬਰ 1990
ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਬੰਬਈ ਦੀ ਸੀਟ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਾ ਬੁੱਕ ਹੋ ਸਕੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੱਡੀਆਂ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਦਿੱਲੀਓਂ ਬੁੱਕ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਉਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹੋਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਟਰੇਨ ਦੀ ਉਡੀਕ 'ਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਤਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਟੈਚੀ-ਕੇਸ ਉਤੇ ਸੋਟੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਯੇ ਆਪ ਕਾ ਹੈ?" ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। ਉਹ 'ਜਰਨਲਿਸਟ' ਲਫ਼ਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਅਗਾਂਹ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਪਰ ਐਨੇ ਵੱਡੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਉਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਖੜੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਅਟੈਚੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖਿਆ। ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਟੀਸ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਜੇ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੈਸ ਦਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਟੈਚੀ ਕੇਸ ਜ਼ਰੂਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ।
ਖੈਰ ! ਟਰੇਨ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬਰਥ ਨੰਬਰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉਤੇ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚੇ। ਛੁੱਟੀਆਂ 'ਚ ਉਹ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨਪੁਰ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ 'ਕਰਾੜ' ਦੇ ਇਕ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ 'ਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀਆ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਬੱਚੇ ਬੜੇ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਸਨ, ਪਰ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਸਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
"ਹਮ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਗੈਰਾ ਸੇ ਹੋ ਕਰ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਵਹਾਂ ਪਰ ਤੋਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਹਮ ਇਧਰ ਬੈਠੇ ਸੋਚਤੇ ਹੈਂ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੈਂ।" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੇ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅੱਗੇ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"
"ਯੇਹ ਬਾਤ ਆਪ ਕੀ ਠੀਕ ਹੈ ! ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਕੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਫ਼ਸਲੇਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਮਾਰ
ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬੰਬਈ 'ਚ ਸਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਜਣ ਜੋ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਇਹ ਗਿਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ (ਮਤਲਬ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ)। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, 'ਕੀ ਤਬਾਹ ਹੋਇਆ? ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਸਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੁਵੱਲਾ ਸਹਿਮ (ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ) ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਓਥੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਨਾਰਮਲ ਹੈ।'
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧੀ ਜੋ ਦਸਵੀਂ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ, ਜਰਨਲਿਸਟ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ। ਉਂਜ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦੇ ਸਨ।
ਗੁਜਰਾਤ 'ਚ ਟਰੇਨ ਪੁੱਜੀ ਤਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਮਚਾਰੀ ਗੱਡੀ 'ਚ ਚੜ੍ਹ ਪਏ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਾਸੋਂ ਲੰਘੇ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਡੀਆਂ
"ਆਪ ਖੋਲ੍ਹੀਏ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਕੋ।" ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਇਆ ਤਾਂ ਕਿ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਿਪਾਹੀ ਰੈਂਕ ਵਾਲੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਨੇ ਦੋ ਮਿੰਟ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਘੋਖਣ ਨੂੰ ਲਾਏ। ਕਾਰਡ ਮੋੜਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਆਪ ਖੋਲ੍ਹੀਏ ਨਾ ਅਟੈਚੀਕੇਸ।"
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਉਪਰਲੀ ਸੀਟ ਉਤੇ ਬੈਠਾ ਸਾਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਝੱਟ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ।
"ਇਨਕਾ ਅਟੈਚੀ ਕਿਉਂ ਖੁਲਵਾਤੇ ਹੋ?" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਹਮਾਰਾ ਭੀ ਖੁਲ੍ਹਵਾਓ ਨਾ। ਕਿਆ ਹਮਾਰੇ ਸਿਰ ਪਰ ਪਗੜੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲੀਏ ਆਪ ਹਮੇਂ ਛੋੜ ਰਹੇ ਹੈਂ? ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ਇਨ ਕਾ ਅਟੈਚੀਕੇਸ, ਪਹਿਲੇ ਹਮਾਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ, ਫਿਰ ਇਨ ਕਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ।" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਬਿਠਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੱਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਰੋਂ ਸਿਪਾਹੀ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਲਮਕਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਗਏ। ਮੈਂ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਗੇ ਬਿਠਾਇਆ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਜੇ ਵੀ ਠੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਕਿੰਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।
ਬੰਬਈ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਂਗ ਹੱਸ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਬੋਰੀਵਾਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਉਤਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਿਲੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਟਾ ਲਏ ਸਨ।
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਚੱਲਦੀ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਜੁੜਨ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ…