ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਇਹ ਮੌਸਮ ਗ਼ੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ... :: ਲੇਖਕ : ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.
ਬੱਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਖਾਸੀ ਤੇਜ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਜਮਨਾ ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹਰਿਆਨੇ ਦੀ ਤਪਦੀ, ਭੂਸਲੀ ਧਰਤੀ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਨੱਸੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ। ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਰੇਤ ਦੇ ਵਾ-ਵਰੋਲੇ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਂਸ (ਜਿਸਦੇ ਟੋਕਰੇ ਤੇ ਰੱਸੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਦੇ ਉੱਚੇ, ਕਰੂਪ ਝਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਕਿਤੇ ਵੀ ਹਰਿਆਲੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਬੱਸ ਵਿਚ ਚਿਪਚਿਪੀ ਜਿਹੀ ਤਪਸ਼ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਵਾ ਦੇ ਗਰਮ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਪਿੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਝੁਲਸ ਰਹੇ ਸਨ।
ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਭੈ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਹਿਮ ਵਿਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਬੱਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ, ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦੂਕਾਂ ਫੜ੍ਹੀ, ਦੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਬੈਠੇ ਸਨ---ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪਾਟੇ ਕੁੜਤੇ ਵਰਗੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਚ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਏ.ਕੇ. 47 ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ ਵਾਰਦਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ---ਉਹਨਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਗੰਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਥਰੀ-ਨਾਟ-ਥਰੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਕੀ ਪੇਸ਼ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !
ਅੰਕਿਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਮਾਰੂਤੀ ਜਾਂ ਫੀਅਟ ਗੱਡੀ, ਬੱਸ ਨੂੰ ਓਵਰਟੇਕ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਤਿਲ੍ਹਕਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਭੈ ਦੀ ਕੰਬਣੀ ਜਿਹੀ ਛਿੜ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਹ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। ਲੱਗਦਾ, ਹੁਣੇ ਕੁਝ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਸਾਫ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ---'ਅੰਕਲ, ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਆਉਣਾ। ਟਰੇਨ ਸਿਰਫ ਦਸ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਕਰਾਸ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਡਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਵਾਲੇ ਹਰ ਬੋਗੀ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ…ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚ ਜਾਓਂ।'
ਇਹ ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਿ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਆਦਮੀ ਏਨਾਂ ਭੈਭੀਤ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਭੈ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੱਤਰ ਮਿੰਟ ਦਾ ਉਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਟੁੱਕੜਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ…ਪੰਜਾਬ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਕਦੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਸਨ, ਅੱਜ ਕਿੰਨਾ ਸੂੰਗੜ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਘਟੀਆ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ ? ਤੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਮਤਲਬ-ਪ੍ਰਸਤ ਨੇਤਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਜਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸੂਬੇ ਦਾ ਵਾਸੀ, ਇਸ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਡਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
ਖ਼ੈਰ, ਅਜੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੂਰ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਤਸੱਲੀ ਜਿਹੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਰਸਾਲਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
***
ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਸਵੇਰ ਦੀ ਗੱਡੀ ਉਸਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਸੀਟ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ---ਪਰ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਇਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਬਾਸ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਬਦਲੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਸ ਨੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਨਵੀਂ ਇਤਲਾਹ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਛਨੀਵਾਰ ਸਵੇਰੇ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਉਠਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ। ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਅਰਥ ਉਲਟੇ ਵੀ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਸੀਟ ਕੈਂਸਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ।
ਕਲਕੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਡਾਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸੀਟ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਹੈੱਡ ਆਫ਼ਿਸ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਬਾਸ ਕਾਫ਼ੀ ਬੇਚੈਨ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਅਤੇ ਬਾਸ ਨੂੰ ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਵਿਚ ਹੀ ਦੁਪਿਹਰ ਦਾ ਇਕ ਵੱਜ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਛਨੀਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਤੇ ਐਤਵਾਰ ਸਵੇਰ ਦੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਡਾਣ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰੀ ਤੇ ਡਲਿਵਰੀ ਪੇਪਰਸ ਉਸਨੇ ਲੈਣੇ ਸਨ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਭਿਜਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ। ਟੈਕਸੀ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਬੱਸ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।
ਬੱਸ ਚੱਲਣ ਵਿਚ ਅਜੇ ਇਕ ਘੰਟਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਤੇਜ਼ ਧੁੱਪ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਟਿਕ ਰਹੀਆਂ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਠੰਡੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੋਤਲਾਂ ਪੀਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਸ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਹਿਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਿਖਾਉਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਇਹ ਆਫ਼ਤ ਉਸਨੇ ਆਪ ਮੁੱਲ ਲਈ ਸੀ। ਅੰਕਿਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਿਰਅਰਥ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀਆਂ। ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਸੱਤਰ ਮਿੰਟ ਦਾ ਉਹ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਰਾਸਤਾ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਾਲੜੂ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਲੜੂ, ਜਿੱਥੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਛਲਨੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਚਿੱਟੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਹੇਠ ਢਕੇ, ਇਕ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਸਦੀਵੀਂ ਨੀਂਦ ਸੁੱਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਬਦਕਿਸਮਤ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀ.ਵੀ. ਉੱਤੇ ਦੇਖੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਕ ਅਮੂਰਤ, ਅਕੱਥ-ਭੈ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਹਰੇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਨਵਾਂ ਆਕਾਰ ਧਾਰ ਲੈਂਦਾ। ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਜੰਮਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਕੈਂਸਲ ਕਰ ਦਏ---ਪਰ ਅੰਕਿਤ ਗੱਡੀ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਉਤਰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ ਹੋਏਗਾ।
***
ਅੰਕਿਤ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਾਲਜ ਦਾ ਤੀਜੇ ਸਾਲ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੈ। ਛੇ ਫੁੱਟਾ, ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਸਮਾਰਟ ਨੌਜਵਾਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਦੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦੁਧੀਆ ਬਚਪਨ ਦੀ ਝਲਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, "ਅੰਕਲ, ਤੁਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਹੋ ਆਉਂਦੇ ਓ, ਪਰ ਕਦੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਏਨਾ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਵੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ ਓ…"
"ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਏਨਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿ ਵਿਹਲ ਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।" ਉਸਨੇ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।
"ਏਨੀ ਕੁ ਵਿਹਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਦੇਖ ਆਓ, ਤੁਹਾਡਾ ਬੇਟਾ ਕਿਸ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਏ..."
ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਉੱਤਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਪਾਸਾ ਪਰਤ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਤੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਕੌਣ ਜਾਏ, ਬਈ ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉੱਧਰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਕੀ ਹੋ ਜਾਏ। ਕੌਣ, ਕਦੋਂ ਕਿਸ ਪਾਸਿਓਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਜਾਏ।"
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਵੱਸ ਪੁੱਛਿਆ, "ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ?"
"ਹਾਂ, ਲੱਗਦਾ ਏ।" ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
"ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਓ, ਤੁਸੀਂ ?" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਨਵਾਂ ਜਾਲ ਸੁੱਟਿਆ।
"ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ…ਜਾਨ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।"
"ਓ…ਮਾ…ਮਾ !" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ।
ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦੀ ਹੋਈ ਆਂਟੀ-ਮੰਮੀ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਈ।
"ਇਹ ਸਾਡੇ ਗਰੇਟ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ…ਮਿਲੋ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਕਹਿ ਰਹੇ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਏ।"
"ਬਿਲਕੁਲ ਲੱਗਦਾ ਏ---ਗੋਲੀਆਂ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸਨੂੰ ਡਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ?"
"ਚੱਲੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਈ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਆਂ…ਬਲਿਕੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਆਂ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਚੱਪੇ-ਚੱਪੇ 'ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।"ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਪਰ ਕਦੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਆਂ !"
"ਸਾਰੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨਿਡਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।" ਅਚਾਨਕ ਭਾਬੀ ਦੀ ਮੋਹ ਤੇ ਰੋਸ ਭਿੱਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਉਠ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਯਕਦਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਖਿੜਿਆ ਖਿੜਿਆ ਚਿਹਰਾ ਮੁਰਝਾ ਜਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ---ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਭਰ ਗਈ ਸੀ।
***
ਅੰਕਿਤ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਇੰਟਰਮੀਡੀਅਟ ਤਕ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਵੀ ਉਸਨੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹਾਲਾਤ ਏਨੇ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਹਾਲਾਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਦਿੱਲੀ-ਦੰਗੇ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ! ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਹਿੰਸਕ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਮਾਹੌਲ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹ-ਸੁਣ ਕੇ ਭਾਬੀ ਡਰੀ-ਸਹਿਮੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਸਵੇਰੇ ਉਠਦਿਆਂ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਦੇਖਦੀ, ਸਵੇਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸੁਣਦੀ ਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਸੌਂ ਸਕਦੀ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਿੰਸਕ ਵਾਰਦਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਾਣ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫੇਰ ਉਹੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਅੱਡ ਦੁਖੀ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਂ ਨਹੀਂ, ਡੈਣ ਸੀ---ਜਿਸਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਿਆਂ-ਬੁਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿਚ ਝੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਲੰਮੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ, ਜਿਹੜੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ, ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਅੰਕਿਤ ਦੀ ਬਦਲੀ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਕਰਵਾ ਲਈ ਜਾਏ। ਪਰ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਸੁਣ ਕੇ ਅੰਕਿਤ ਹਿਰਖ ਕੇ ਪਿਆ ਸੀ, "ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਓ ਮੰਮੀ ! ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਜੂਦ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਠੱਪਾ ਲਗਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ, ਤੁਸੀਂ ?"
ਇਹ ਗੁੱਝੀ ਗੱਲ ਭਾਬੀ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ।
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ, "ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਇਹੀ ਮੰਤਵ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਐਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮਾਰੋ, ਅਜਿਹਾ ਦਹਿਸ਼ਤ ਭਰਿਆ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿਓ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣ। ਹਿੰਦੂ ਭੱਜਣਗੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਪੂਰੇ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵਿਚ ਹੋਏਗੀ। ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਹ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੰਗੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਆਏਗੀ ਤੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਇੰਜ ਹੋਇਆ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਉਸੇ ਦਿਨ ਬਣ ਜਾਏਗਾ।…ਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦੇ।"
"ਤੂੰ ਸਮਝਦਾ ਏਂ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਵਜੂਦ ਤੇਰੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਨਾ ਰਹਿਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?" ਉਸਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ।
"ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਓ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਆਦਮੀ ਓ, ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਇਹ ਸਤਰ ਹੈ !" ਅੰਕਿਤ ਹਿਰਖ ਗਿਆ ਸੀ, "ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ---ਗੱਲ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ-ਬੁੱਝਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਮੋਹਰਾ ਬਣ ਜਾਵਾਂ। ਅਣਜਾਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਸਹੀ ਪਰ ਉਹ ਕਰਾਂ ਜੋ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗਾ---ਪਰ ਜੇ ਕਦੀ ਬਣ ਵੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ ਕਿ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਇਕ ਵੋਟ ਮੇਰੀ ਵੀ ਸੀ।"
ਰੋਸ ਵੱਸ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਭਾਬੀ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, "ਪਾਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਪੈਰਵੀ ਨਾ ਕਰਨ---ਮੈਂ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਪੜਾਈ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗਾ ਪਰ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ।"
ਭਾਬੀ ਗੂੰਗਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੈਠੀ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਹੇ ਅੰਕਿਤ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਸੁਖ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਕਿਤ ਦੀ ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
***
ਅੰਕਿਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਆਧਾਰਹੀਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ। ਉਸਨੇ ਘੜੀ ਦੇਖੀ, ਬੱਸ ਦੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਟਾਈਮ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਰੇਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਕੇ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ। ਬੁੱਕ ਸਟਾਲ ਤੋਂ ਇਕ ਰਸਾਲਾ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਬੱਸ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ।
ਵਧੇਰੇ ਯਾਤਰੀ ਬੱਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਦਾ ਨੰਬਰ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਦੀ ਸੀਟ ਬੱਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸੀ। ਨਾਲ ਦੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਇਕ ਉੱਚਾ ਲੰਮਾ ਤੇ ਨਰੋਆ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਬੈਠਾ ਸੀ।
ਹਰਿਆਨਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਬੱਸ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹ ਆਏ ਤੇ ਸ਼ੱਕੀ-ਤਿੱਖਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਗਏ। ਤਿੰਨ ਵੱਜਣ ਵਿਚ ਦੋ ਮਿੰਟ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹਾਰਨ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਬੱਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਰ ਫਟਾ-ਫਟ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਵੇਂ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੰਬ ਰੱਖਿਆ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਉੱਥੇ ਖਾਸੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ-ਹੋਈ ਸੀ। ਵਿਚਾਕਰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੇਟੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਲਗੇਜ਼-ਬਾਕਸ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਮੇਖਾਂ ਉਖਾੜਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕੁਝ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਫੇਰ ਰੋਅਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ, "ਆਈ 'ਮ ਪਰਚੇਜ਼ਿੰਗ ਆਫ਼ਿਸਰ ਇਨ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫਰਟਿੱਲਾਇਜ਼ਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ। ਪੇਟੀ ਇਜ਼ ਕੈਰਿੰਗ ਨਥਿੰਗ ਬਟ ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ, ਪਰਚੇਜ਼ਿੰਗ ਪੇਪਰਜ਼ ਆਰ ਵਿੱਦ।"
"ਇਹ ਗਿਟਪਿਟ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਵੀਂ," ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਉਜੱਡਪੁਣੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, "ਪੇਟੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਚੈਕ ਕਰਾਉਣੀ ਈ ਪਏਗੀ, ਤੈਨੂੰ।"
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭੀੜ ਵੱਲ ਉਸਨੇ ਮਾਯੂਸ ਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਮੁਸਾਫਰ ਹੀ ਸਨ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸਨ---ਪਰ ਉਸਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਭਰੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਝਲਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖ਼ੁਦ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।
"ਪੇਪਰ ਤਾਂ ਦੇਖ ਲਓ ਜੀ।" ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਦ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਿੰਨਤ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੁੜੇ-ਤੁੜੇ ਕਾਗਜ਼ ਚੁੱਕ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਬੱਸ ਵੱਲ ਅਹੁਲਿਆ।
ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾਂ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਇਸੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਮੁਗ਼ਲ ਸਰਾਏ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਵਾਪਰੀ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਮੇਲ ਤੁਰਨ ਵਿਚ ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਗੱਡੀ ਦੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਥਰੀ ਟਾਇਰ ਦੇ ਡੱਬੇ ਅੱਗੇ ਭੀੜ ਦਾ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਪਲੇਟ ਫਾਰਮ ਉੱਤੇ ਉਤਰ ਗਿਆ।
ਮੈਲਾ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ, ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁਰਤਾ-ਪਾਜਾਮਾ ਪਾਈ ਇਕ ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਤੇ ਹਥਿਆਬੰਦ ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖਾਸੀ ਭੀੜ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਉਸੇ ਵਰਗੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿਚ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਿੱਖ, ਬੇਬਸ ਜਿਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਸਾਫ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਪਾਜਾਮੇ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ, ਜਿੱਥੇ ਚੋਰ ਜੇਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਘੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨ ਨੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਗਲਮੇਂ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਜਕੜ ਢਿੱਲੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਜਕੜ ਏਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਢਿੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ।
ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਉਹ ਬੌਂਦਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਜਕੜ ਉਸਨੇ ਢਿੱਲੀ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਵਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ---ਭੀੜ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਦਬਵਾਂ ਜਿਹਾ ਰੋਸ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ।
ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਨ ਵਾਂਗ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਉਲਾਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕੜਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਛੱਡਦੈਂ ਕਿ ਆਵੇ ਇਕ ਹੋਰ ! ਐਸ ਵਾਰੀ ਸਿੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਗੇਂਗਾ।"
ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਘੁਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਰੋਅਬਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਯੂ ਕਾਂਟ ਟ੍ਰੀਟ ਹਿੰਮ ਲਾਈਕ ਦਿਸ। ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਇਸਨੂੰ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ---ਕੀ ਕਸੂਰ ਏ ਇਸਦਾ ?"
ਪੁਸਲ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ਹੋਏਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਕਾਲਰ ਛੱਡਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਸਾਹਬ ! ਪਰ ਇਹ ਸਹੁਰਾ ਨਾਟਕ ਕਰ ਰਿਹੈ। ਲੱਕ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨੀਂ ਕੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਫਿਰਦੈ…?"
"ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਸਾਹਬ।" ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਰਾਏ ਦੱਸੀ, "ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਬੰਬ-ਸ਼ੰਬ ਲਕੋਈ ਫਿਰਦਾ ਹੋਏ।"
ਇਕ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸਿੱਖ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਸਰਕ ਆਇਆ ਤੇ ਟੁੱਟੀ-ਫੁੱਟੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, "ਹਮ ਮੰਡੀ ਮੇਂ ਮਾਲ ਵੇਚ ਕਰ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ ਬਾਊਜੀ। ਰਿਜਰਵੇਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਹੁਆ ਹੈ, ਹਮ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ। ਬਲਬੀਰਾ ਆਪੇ ਹੀ ਨਿਕਾਲ ਕੇ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਯੇ ਅੜ ਗਿਆ, ਖ਼ੁਦ ਹਾਥ ਡਾਲ ਕਰ ਨਿਕਾਲੇਂਗੇ। ਐਨੀ ਸੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਬਾਊਜੀ।"
ਬਲਬੀਰੇ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਸੀਂ ਤਲਾਸ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦੇਂਦੇ ?"
ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਇਕ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਲਕੀਰ ਬਲਬੀਰੇ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ, ਠੋਡੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਦੋ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਕੱਢੀ, ਉਹ ਇਕ ਆਮ ਜਿਹੀ ਘੜੀ ਸੀ।
ਪੁਲਸ ਵਾਲਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਭੀੜ ਖਿੱਲਰਨ ਲੱਗੀ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਹ ਤਲਾਸ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ? ਘੜੀ ਸੀ, ਕੋਈ ਬੰਬ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀਂ।"
ਜੋ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਸੀ, 'ਇਹ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਇੰਜ ਹੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਬਕਸੇ-ਟਰੰਕ, ਖੁਲ੍ਹਾ-ਖੁਲ੍ਹਾਅ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਨੇ। ਕੋਈ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪੈਸੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਜੀ। ਹੋਰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ ! ਬਲਬੀਰੇ ਨੇ ਤਲਾਸ਼ੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਵਾਲਾ ਘੜੀ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ।'
ਹਰਾ ਸਿਗਨਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲਾ ਮੁਸਾਫਰ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅੱਧੀ ਬਲ ਚੁੱਕੀ ਸਿਗਰੇਟ ਸੁਲਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜੀਬ ਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, "ਅਜਿਹੇ ਝਗੜਿਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜੀ।"
"ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜੀ?" ਉਸਨੇ ਰਤਾ ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ, "ਰਿਬੈਰੋ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸੌ ਅੱਤਵਾਦੀ ਬਚੇ ਨੇ। ਪੰਜ-ਦਸ ਰੋਜ਼ ਫੜ੍ਹੇ-ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਤਿੰਨ ਸੌ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜਾਣਦੇ ਓ, ਕਿਉਂ? ਉਸਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਇਹ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਲੋਕ ! ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣਗੇ। ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਦੱਸਣਗੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ…ਕਿੰਜ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਰਗਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਯਾਰਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਆਂਢੀਆਂ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਏਗਾ ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ।"
***
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਇਕ ਪੂਰੀ ਫਾਈਲ ਹੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਉਸ ਫਾਈਲ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤਕ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਪੇਟੀ ਦਾ ਢੱਕਦ ਉਖਾੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਿੱਪ ਨੌਜਵਾਨ ਨੱਬੇ ਦਾ ਕੋਨ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਪੇਟੀ ਉੱਤੇ ਝੁਕ ਗਿਆ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਅਸਭਿਅ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਨਾਮ ਸਨ ਤੇ ਪੁਲਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਪਤਾ, ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਏ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹੋਏ। ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਦਾ ਕੀ ਹੈ ! ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਮਗਰੀ ਜਾਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਘੜੀ-ਘੜਾਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਾਲ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਹੇਠ, ਹੋਰਨਾਂ ਮਿਸਕ-ਮੀਣਿਆ ਵਾਂਗ ਮਿਸਕ-ਮੀਣਾ ਤੇ ਹਠ-ਧਰਮੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ…ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਜਲਾਲਤ (ਨਮੋਸ਼ੀ) ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਠ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ।
ਸਫਾਰੀ ਸੂਟ ਵਾਲੇ ਪੱਕੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇਕ ਸੱਜਣ ਨੇ ਉਸ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਸਮਾਂ ਕਿਉਂ ਜਾਇਆ ਕਰ ਰਹੇ ਓ, ਲੈ ਲੈਣ ਦਿਓ ਤਲਾਸ਼ੀ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ।"
"ਸੀਲ ਕਿੰਜ ਤੋੜਨ ਦਿਆਂ ਜੀ!" ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਗੁਸੈਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਵੀ ਕੋਈ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੀ ਵੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਏ। ਕਹਿਣਗੇ ਸਾਰਾ ਮਾਲ ਡੁਪਲੀਕੇਟ ਹੈ…ਜਾਅਲੀ ਪੇਪਰ ਬਣਵਾ ਲਿਆਇਆ ਏ।"
"ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਟਾਈਮ ਬੰਬ ਹੈ ?" ਭੀੜ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੇਟੀ ਦਾ ਢੱਕਣ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੈਕ ਕੀਤੇ ਹੋਏ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ, ਕਲ-ਪੁਰਜੇ ਹੀ ਸਨ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਇਕ ਇਕ ਪੈਕੇਟ ਖੋਹਲ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਪੇਟੀ ਉੱਤੇ ਵੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਢੱਕਣ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ਪੇਟੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸੇ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲਗੇਜ਼-ਬਾਕਸ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।
ਹਿਰਖ ਤੇ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਲਾਲ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲਾ ਉਹ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਭਰਿਆ-ਪੀਤਾ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
ਬੱਸ, ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਲੇਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੰਡਕਟਰ ਦੀ ਸੀਟੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਬੱਸ ਦਾ ਇੰਜਨ ਸਟਾਰਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਸੀਨੇ ਵਿਚ ਤਰ ਅੱਕੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ਲਈ ਸਵਾਰੀਆਂ ਬੱਸ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਆਵੀ ਵਾਂਗ ਭਖ਼ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ, ਅੰਦਰਲੀ ਅੱਗ ਕਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ ਹੋਏਗੀ, ਪਰ ਉਸ ਕੋਲ ਉਸ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਸਦਕਾ ਉਸਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਜਿਹੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੇ ਉਸਨੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਲੈਣ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਬੱਸ ਏਨੀ ਲੇਟ ਨਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਫਜ਼ੂਲ ਸੀ…ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਮੌਤ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
***
ਬੱਸ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਦਸ ਮਿੰਟ ਰੁਕੀ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਏ ਪਾਸੇ ਛਾਂ-ਦਾਰ ਰੁੱਖ ਸਨ। ਸੂਰਜ ਦਿਸਹੱਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਪੀਲੀ, ਉਦਾਸ ਤੇ ਬਿਮਾਰ ਜਿਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਲੰਮੇ, ਹੋਰ ਲੰਮੇ, ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੱਤਰ ਮਿੰਟ ਦੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ, ਦਹਿਸ਼ਤ ਭਰੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ !…ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਖਾਸ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
"ਕੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ?" ਉਸਨੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਨਹੀਂ ਜੀ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਹਰਿਆਨਾ ਏਂ। ਪੰਜਾਬ ਬਸ ਆਉਣ ਈ ਵਾਲਾ ਏ।" ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਜਾ ਰਹੇ ਓ ?"
"ਹਾਂ, ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ !" ਉਸਨੇ ਸਹਿਮੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਦੀ ਪਕੜ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਸਥਿਰ ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੇਖ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਹੌਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਢੈਅ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰ-ਅਰਥ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ---ਲੱਗਿਆ, ਇਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਸਿਵਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਮਕਤਲ ਹੈ।
ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਯਕਦਮ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਲਹਿਰ ਜਿਹੀ ਦੌੜ ਗਈ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਦੇਖੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਫੇਰ ਸਾਕਾਰਹੋ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਸਕਰੀਨ ਤਣ ਗਈ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹਰੇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸਨੂੰ ਸਾਫ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚੇ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਰਿੰਕੂ-ਮਿੰਕੂ ਦੇ ਮਾਸੂਮ-ਭੋਲੇ ਚਿਹਰੇ, ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣਾਈ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਬੈਂਕ ਬੈਲੇਂਸ ਹੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੋ-ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਕੋਲ ਜਿਹੜਾ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਠੋਸ ਆਰਥਕ-ਆਧਾਰ ਦੇ ਸਕੇ।…ਉਹ ਅਰਪਣਾ ਦੇ ਕੁਝ ਗਹਿਣੇ, ਪ੍ਰਾਵੀਡੇਂਟ ਫੰਡ, ਗਰੇਚੁਟੀ, ਬੀਮਾ ਤੇ ਬੱਚਤ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਤਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੈ---ਪਰ ਇਕ ਬੇਸਹਾਰਾ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੈਸੀਅਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਕੀ ਰਿੰਕੂ-ਮਿੰਕੂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇਗੀ ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋਣਾ ਕਿੰਨਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੇ ਮਹਤੱਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਉਹ ਰੋਣਹਾਕਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਧੀਮੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਠੰਡਾ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
ਉਸਦੀ ਉਹ ਦਸ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਤਾਕਤਵਰ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਡਰ ਸਦਕਾ, ਕਿਸੇ ਮਾੜੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਰ ਭੁਆਂ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ---ਇਕ, ਦੋ, ਤਿੰਨ, ਚਾਰ…ਚੌਦਾਂ ਪੱਗਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਮਨ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਪਏਗਾ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ।
ਧਰਮ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕਦੀ ਮੰਦਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਯਗ, ਹਵਨ, ਮੰਤਰ-ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ, ਝੰਜੋੜ-ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਉਸਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਚੇਤਾ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਹੈ।…ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੱਕਾ ਕਰਮ-ਕਾਂਢੀ, ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਜੜ ਵਿਚ ਜਲ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਕੁੰਭ (ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ) ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵ ਹੈ। ਪੌਂਗਾਪੰਥੀ-ਹਿੰਦੂ।
"ਇਹ ਲਾਲੜੂ ਏ ਜੀ।" ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਈ।
"ਲਾਲਰੂ !" ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕੰਬਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਤੇ ਸੋਚ-ਸਾਗਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗਿਆ।
ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਬੱਸ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੱਚੀਆਂ-ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ, ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਢਾਬੇ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕੜ-ਸੁੱਕੜ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ। ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡੱਠੀ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਜੂੜੇ ਕਰੀ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਆਏ ਕਿਸਾਨ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਕੋਲ ਹੀ ਇਕ ਟਰੈਕਟਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਘੁਸਮੁਸੇ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਲਾਲੜੂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਰਹੱਸਮਈ ਤੇ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਭੇਦਭਰੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਲਿਪਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੀ ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ! ਤੇ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
"ਇਹ ਉਹ ਲਿੰਕ ਰੋਡ ਏ ਜੀ।" ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਸੇ ਗਾਈਡ ਵਾਂਗ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇਸੇ ਉੱਪਰ ਉਹ ਬੱਸ ਲੈ ਗਏ ਸਨ।"
ਇਕ ਪਤਲੀ ਕਾਲੀ ਸੜਕ ਦੂਰ ਤਕ ਸਿੱਧੀ ਲਿਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿਚ ਸੜਕ ਉਸਨੂੰ ਅਜਗਰ ਵਰਗੀ ਲੱਗੀ। ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਭੈ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਘਬਰਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਏ ?"
"ਵੀਹ-ਪੱਚੀ ਮਿੰਟ ਦਾ ਰਸਤਾ ਏ ਜੀ।"
***
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਝਿਲਮਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ।
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਅਚਾਨਕ ਖਿੜਕੀ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ। ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰਕੇ ਇਕ ਦੋ ਪਲ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਸੀ। ਮੋਟੇ ਅਖ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿਯਾਨ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਇਕ ਖ਼ਬਰ ਮੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ---'ਯੂ.ਪੀ. ਮਨਿਸਟਰ ਕਵਿਸਟ।' ਉਸਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਮੋਹਕ ਮੁਸਕਾਨ ਚਿਪਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਮ ਜਿਹੀ ਖ਼ਬਰ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ।
"ਜਦੋਂ ਦੀ ਇਹ ਡਿਸਟਰਬੈਂਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰੀ ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਲੰਘਿਆ ਹੋਵਾਂਗਾ। ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਖ਼ਬਰ ਦੇਖੀ ਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ।" ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ-ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਛਿਪਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਬੋਲਿਆ, "ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਕੋਰ-ਬੋਰਡ ਕਹਿੰਦੇ ਆਂ---ਏਨੇ ਮਰੇ, ਏਨੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਸ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ…ਤੰਗ ਆ ਗਏ ਆਂ ਜੀ।" ਉਹ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸਿਆ, "ਚਲੋ, ਇਕ ਦਿਨ ਤਾਂ ਖਾਲੀ ਲੰਘਿਆ।"
ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲ ਉਸਨੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਜੰਮੀ ਸੁਰਖ਼-ਕੁਸੈਲੀ ਲਾਲੀ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਆਸਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਓਪਰੇਪਨ ਦੀ ਕੰਧ ਢੈ ਗਈ। ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡਜ਼ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਇਆ। ਕੁਲਵੰਤ ਨਾਂ ਸੀ ਉਸਦਾ---ਖੁਸ਼ਮਿਜਾਜ਼, ਮਸਤ-ਮੌਲਾ ਆਦਮੀ। ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਰੌਸ਼ਨ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੜਕਾਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਪਰ ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸਨ। ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਠਹਾਕੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਜਿਹੜੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਲਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਅਪਣੱਤ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਓਪਰੇਪਨ ਦੀ ਕੰਧ ਉਸਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਉਹ ਓਪਰੇ-ਬਿਗਾਨੇ ਬਣੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਾਂ ਹੁਣ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਕਿੰਨਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ਇਹ।
ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਉਤਰ ਕੇ ਕੁਲਵੰਤ ਨੇ ਇਕ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ, "ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਨਵੇਂ ਓ ਜੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਚਲਾ ਚੱਲਦਾ, ਪਰ ਇਹ ਟੁੱਟੀ ਪੇਟੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਏ। ਅੱਛਾ ਜੀ।" ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਉਸਨੇ ਹੱਥ ਲਹਿਰਾਇਆ।
ਲੱਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੰਟਰ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਰਮਿੰਦੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਬੜਾ ਘਟੀਆ ਸਲੂਕ ਹੋਇਆ, ਇਸਦਾ ਦੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗਾ। ਉਹ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਡੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ ਵੀ ਸੀ।"
"ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜੀ…ਅੱਛਾ ਜੀ।" ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਆਇਆਂ ਵਾਂਗ ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੋਲ ਆਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
***
"ਤੇਰਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਮੈਨੂੰ।" ਉਸਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਜਿਧਰ ਦੇਖੋ ਸਿਰਫ ਲਾਲ-ਲਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਬਾਜ਼ਾਰ। ਹਾਂ…ਸੜਕਾਂ ਵਾਹਵਾ ਚੌੜੀਆਂ ਨੇ ਬਸ।"
"ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ।" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਤੁਣਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਕੱਲ੍ਹ ਘੁਮਾਵਾਂਗਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਫੇਰ ਦੇਖਣਾ।"
ਅੰਕਿਤ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬੋਲਿਆ, "ਪੰਜੌਰ ਗਾਰਡਨ ਤਾਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚੱਲਾਂਗੇ। ਰਾਕ ਗਾਰਡਨ, ਸੁਖਨਾ ਲੇਕ, ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਜ਼ੂ, ਸੈਕਟਰ ਨਾਈਨ…"
"ਤੇ ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ ?" ਉਸਨੇ ਬੇਤਾਬੀ ਨਾਲ ਟੋਕਿਆ।
ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਫੇਰ ਕਿਹਾ, "ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ !" ਤੇ ਅਗਲੇ ਪਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਫੈਲ ਗਈ।
"ਉਹ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿਆਂਗੇ, ਅਗਲੇ ਸਟਾਪ 'ਤੇ ਈ ਐ।…ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਕੋਲ।"
***
ਅਗਸਤ ਦੀ ਚਿਪਚਿਪੀ ਹੁੰਮਸ ਕਰਕੇ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕਿਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਠੰਡਾ ਪੀਂਦੇ ਆਂ, ਕੁਝ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ।"
"ਸੈਕਟਰ ਨਾਈਨ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ…ਨਾਲ ਈ ਏ।" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਆਸ ਪਾਸ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।"
ਉਹ ਇਕ ਵੀਰਾਨ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਿਰੇ ਉਪਰ ਕੁਝ ਤੰਬੂ ਗੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰੇਤ ਦੇ ਬੋਰਿਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸਟੇਨਗਨਾਂ ਫੜ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
"ਰਿਬੈਰੋ, ਏਥੇ ਕਿਤੇ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ।" ਅੰਕਿਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
"ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਏ ?" ਉਤਸੁਕਤਾ ਵੱਸ ਉਸਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਇਹੀ ਐ..."
"ਇਹ…!" ਉਹ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਸਪਾਟ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿਰਿਆਂ ਤਕ ਨਜ਼ਰਾਂ ਘੁਮਾਈਆਂ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, "ਪਰ ਗੁਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਨੇ?"
ਅੰਕਿਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਭਰੀ ਮੁਸਕਾਨ ਆ ਗਈ। ਬੋਲਿਆ, "ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ…ਇਹ ਮੌਸਮ ਗੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ…।"
"ਰੋਜ਼ੇਜ਼ ਇਨ ਦਸੰਬਰ..." ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਗੀਤ ਦੀ ਕੜੀ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਗਹੂ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ---ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਛੇ ਇੰਚ ਉਠੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਟਿੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਕੁਸੈਲ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ।
ਵੀਰਾਨ ਸਪਾਟ ਮੈਦਾਨ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਉਡਦੀ ਜਿਹੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਰਿਬੈਰੋ ਇੱਥੇ ਈ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਜੱਗਬਾਣੀ : 30 ਸਤੰਬਰ 1990.
Sunday, March 22, 2009
Saturday, March 14, 2009
ਮੀ ਪੰਜਾਬ 84 ਜੀਓ...
ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਇਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ "ਸਰਭ ਸਾਂਝਾ ਦੁਖਾਂਤ 84" ਲੇਬਲ ਹੇਠ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ...ਪੋਸਟਿੰਗ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਅਨੁ. ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ।
1. ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਇਹ ਮੌਸਮ ਗ਼ੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ... :: ਲੇਖਕ : ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ
2. ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਬੋਲ ਪਿਆ :: ਲੇਖਕ : ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ
3. ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਬਾਬਾ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲਾ... :: ਲੇਖਕ : ਜਫ਼ਰ ਪਿਆਮੀ
4. ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਚੌਕ ਵਿਚ ਦਿਸਦਾ ਸ਼ਹਿਰ... :: ਲੇਖਕ : ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ
5. ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਅਰਥੀ :: ਲੇਖਕ : ਬੀਰ ਰਾਜਾ
6. ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਦਹਿਸ਼ਤ :: ਲੇਖਕ : ਜਫ਼ਰ ਪਿਆਮੀ
ਪੰਜਬ 1980 ਤੋਂ 1990 ਤਕ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਦੇਣ---
1. ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਇਹ ਮੌਸਮ ਗ਼ੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ... :: ਲੇਖਕ : ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ
2. ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਬੋਲ ਪਿਆ :: ਲੇਖਕ : ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ
3. ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਬਾਬਾ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲਾ... :: ਲੇਖਕ : ਜਫ਼ਰ ਪਿਆਮੀ
4. ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਚੌਕ ਵਿਚ ਦਿਸਦਾ ਸ਼ਹਿਰ... :: ਲੇਖਕ : ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ
5. ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਅਰਥੀ :: ਲੇਖਕ : ਬੀਰ ਰਾਜਾ
6. ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਦਹਿਸ਼ਤ :: ਲੇਖਕ : ਜਫ਼ਰ ਪਿਆਮੀ
ਪੰਜਬ 1980 ਤੋਂ 1990 ਤਕ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਦੇਣ---
ਬਾਬਾ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲਾ :: ਲੇਖਕ : ਜਫ਼ਰ ਪਿਆਮੀ
ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਬਾਬਾ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲਾ... :: ਲੇਖਕ : ਜਫ਼ਰ ਪਿਆਮੀ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.
ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ…ਸੂਰਜ ਦੇ ਛਿਪਾਅ ਨਾਲ ਹੀ ਗਲੀਆਂ, ਮੁਹੱਲੇ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਸੁੰਨਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹੇ ਲੋਕ ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹ-ਟੋਹ ਕੇ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਸੀ ਕਿ ਚਿਟਕਨੀਆਂ ਤੇ ਕੁੰਡੇ ਤਾਂ ਸਲਾਮਤ ਨੇ ਨਾ?...ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਦਰੇ ਫਸਾਂਦੇ, ਜਿੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਖਿੱਚ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਕਿ ਵਾਕਈ ਬੰਦ ਤਾਂ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਨਾ? ਤੇ ਫੇਰ ਆਪੁ-ਆਪਣੇ ਕੈਦ-ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਕਿਤੇ ਲਕੋਅ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਮਣਾ-ਮੂੰਹੀ ਭਾਰੇ ਭੈ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤਾਣ ਕੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਘੁਟਣ ਤੇ ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਮਸ ਭਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਬਰਾਂ-ਰੂਪੀ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਤੜ ਕੇ ਛਾਪਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ…ਜਿਵੇਂ ਜਾਗਣ ਤੇ ਸੌਣ ਦਾ ਨਾਟਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਕ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਨਾਂ ਥਾਈਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂਦੀ…
"ਲੈਫ਼ਟ-ਰਾਈਟ, ਲੈਫ਼ਟ-ਰਾਈਟ…ਢਿੰਬਰੀ ਟਾਈਟ…।
"ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ...ਨਾ ਕੋਈ ਵਿੰਡੋ, ਨਾ ਕੋਈ ਡੋਰ---ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਧੂ, ਨਾ ਕੋਈ ਚੋਰ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ.."
ਤੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਇਕ ਸੀਟੀ ਕੂਕਦੀ---ਬਾਬੇ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦੀ ਸੀਟੀ।…ਤੇ ਇਕ ਨੰਗ-ਧੜ ਬੁੱਢਾ, ਨੰਗੀ-ਬੁੱਚੀ ਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮ ਸੜਕ ਉੱਪਰ ਪਰੇਡ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੁਜੇ ਸਿਰੇ ਤਕ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ---ਬੰਦ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਤੇ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ…
ਇਸ ਬਾਬੇ ਸੀਟੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਛਾਬਾ ਲਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੈਨਸਲਾਂ, ਨਿੱਬ, ਦਵਾਤਾਂ, ਸਲੇਟ-ਸਲੇਟੀਆਂ, ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਚਾਕਾਂ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਚਾਕੂਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ 'ਅੱਗ ਵਾਲਾ ਚੂਰਨ' ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੈਨਸਲਾਂ ਤੇ ਸਲੇਟੀਆਂ ਸਿਰਫ 'ਸ਼ੋਅ' ਖਾਤਰ ਹੀ ਸਨ, ਉਸਦਾ ਅਸਲ ਧੰਦਾ ਤਾਂ ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ 'ਖਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਚੂਰਨ' ਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਤੇਜ਼ਾਬ ਬੁਝਿਆ ਚੂਰਨ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਓਹਲੇ ਨਾਲ, ਦੇਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਗਾਹਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੋਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਇਕ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਜਚਾ ਲਿਆ---
ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਗਾਹਕ ਨੌਵੀਂ-ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ---ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਜਾ ਲਿਆ। ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਬੋਰਡ ਵੀ ਲਾ ਦਿੱਤਾ :
"ਸਾਡਾ ਆਦਰਸ਼---ਘੱਟ ਖਰਚ, ਵਧੀਆ ਮਾਲ।
ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ।।
ਹਰੇਕ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਘੱਟ ਰੇਟਾਂ 'ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡਾ ਅਸੂਲ, ਵਧੀਆ ਤੇ ਸਸਤਾ ਮਾਲ।।"
ਬੋਰਡ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ…ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਦਾ ਉਸਦਾ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਗਾਹਕ ਭੋਲੂ, ਅੱਠਵੀਂ ਵਿਚੋਂ ਹਟ ਕੇ, 'ਅੰਬਰਸਰੋਂ' ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ---ਉਸ ਕੋਲ ਇਕ ਵੀ ਗਾਹਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਭੋਲੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਇਹ ਬੋਰਡ ਲਿਖ ਕੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੇਠਾਂ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਹਰੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ---'ਭੋਲੂ ਪੇਂਟਰ ਐਂਡ ਆਰਟਿਸਟ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਹਕੀਮਾਂ।'
ਬੋਰਡ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਤੇ ਵਧੀਆ ਮਾਲ ਦੇਣ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਰ ਤਾਂ ਐਨਾਂ ਵੱਡਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਲ-ਮੰਡੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਇੰਜ ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮੁੱਢ, ਭੋਲੂ ਦੇ ਆਰਟ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਅਦਬ ਨਾ ਬੱਝਿਆ। ਦੁਕਾਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਾਲ ਨਾਲ ਭਰਨ ਲੱਗੀ---ਹੁਣ ਇਹ ਸਿਰਫ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਟੋਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਬਲਿਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਯਾਨੀ ਸਲੇਟੀਆਂ ਤੇ ਕਲਮਾਂ-ਦਵਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕਨਫ਼ਿਕਸ਼ਨਰੀ ਯਾਨੀ ਗੋਲੀਆਂ-ਟਾਫ਼ੀਆਂ,ਚੂਰਨ, ਰੰਗੀਨ-ਪੈਨਸਲਾਂ, ਪੈਕਟ-ਬੰਦ ਬਿਸਕੁਟ ਤੇ ਤਾਜੀ ਡਬਲ-ਰੋਟੀ ਵੀ ਮਿਲਣ ਲੱਗੀ। ਫੇਰ ਭਾਈ ਨੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲੰਡਰ ਵੀ ਵੇਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਆਂ, ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮੀ ਐਕਟਰ-ਐਕਟਰਸਾਂ ਦੀਆਂ। ਕਲੰਡਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੰਤਰੀਆਂ ਵੀ ਆਈਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹੂਰਤ ਕੱਢਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਆਮ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਸਖੇ ਅਤੇ ਬੀਰਬਲ ਤੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਚੁਟਕਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਫੇਰ ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਮੁਨਿਆਰੀ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ---ਰੁਮਾਲ, ਰੁਮਾਲੇ, ਜਾਂਘੀਏ, ਬਨੈਣਾ, ਬਿੰਦੀਆਂ, ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ, ਟੁੱਥ-ਪੇਸਟ, ਜੁਰਾਬਾਂ, ਨਸਵਾਰ ਤੇ ਖਿਜਾਬ ਵਗ਼ੈਰਾ-ਵਗ਼ੈਰਾ। ਉਹ ਇਕ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚ ਲਿਪਸਟਿਕ, ਪਾਊਡ ਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਡਿਜ਼ਾਇਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਗੀਆਂ ਵੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਅਖ਼ੀਰਲੀ ਆਈਟਮ ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਚਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਿਚ 'ਬੁੜ-ਬੁੜ' ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਨੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ 'ਚੌੜ-ਚਪੱਟ' ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਫੈਸ਼ਨ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਿਡਲ ਪਾਸ ਸਾਰੀਆਂ ਅੱਪ-ਟੂ-ਡੇਟ ਕੁੜੀਆਂ ਭਾਈ ਦੀ ਹੱਟੀ 'ਤੇ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਾਇਰਮੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਗਾਹਕ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜਾਣਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਭਾਈ ਪੇਟ ਦਾ ਹਲਕਾ ਨਹੀਂ---ਉਸਨੂੰ ਗਾਹਕਾਂ ਦੇ ਭੇਦ, ਪਚਾਉਣੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਚੂਰਨ ਦਾ ਭੇਦ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਖਿਜਾਬ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸਰਦਾਰ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਸਾਬਕਾ ਰਾਈਸ, ਚੱਕ ਝੁਮਰਾਅ, ਸਾਬਕ ਕੁਰਸੀ ਨਸ਼ੀਨ ਦਰਬਾਰ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ, ਉਸ ਤੋਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਗਵਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਤੀਂ ਦੁਕਾਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਡਲਿਵਰ ਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਪਰ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਖਿਜਾਬ ਲਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਇੰਜ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬੰਬ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋਣ…ਹੁਣ ਜਦਕਿ ਬੰਬ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ, ਖਿਜਾਬ ਲਾਉਣ ਵਿਚ ਚੋਰੀ ਕਾਹਦੀ ?
ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੁਣ ਵੱਡੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ---ਦੁਕਾਨ ਉੱਪਰਲਾ ਚੁਬਾਰਾ ਵੀ ਉਸੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਆਪਣਾ ਘਰ ਉਹ ਕਦੇ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਿਆ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੇ ਬਲ-ਬੂਤੇ ਉੱਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ-ਯਾਰਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਐਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ 'ਆਪਣਾ' ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ : 'ਜੋ ਐਸ਼ ਭਾਈ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ, ਨਾ ਬਲਖ਼ ਨਾ ਬੁਖਾਰੇ।' ਕੁਆਰਿਆਂ ਯਾਨੀ ਛੜਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਇੱਥੇ ਹੀ ਲੱਗਦੀ…ਕੁਝ ਆਸ਼ਕੀ-ਮਾਸ਼ੂਕੀ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰ ਤੇ ਫੇਰ ਚਿੱਟੇ-ਨੰਗੇ ਚੁਟਕਲੇ ਉਗਲ-ਉਗਲ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਮਹਿਫਲ ਨੂੰ 'ਰੰਗ-ਭਾਗ' ਲਾਈ ਰੱਖਦੇ। ਉਹ ਵਾਕਈ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਬੰਦਾ ਸੀ…ਤਖ਼ਲੁਸ ਦਿਲਗੀਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਚੀਰ, ਤੀਰ, ਪੀਰ ਤੇ ਖੀਰ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਾਫੀਏ ਭਿੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਗਜ਼ਲ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ…ਜਿਵੇਂ ਸਬਜੀ-ਭਾਜੀ ਦੀ ਜਾਨ ਦੇਸੀ ਘਿਓ…
ਫੇਰ ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਪਿਆਜ਼ ਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਲਸਨ ਵਿਚ ਮੋਰਾਂ ਜਿੱਡੇ-ਜਿੱਡੇ ਮੁਰਗੇ ਤੜਕੇ ਜਾਂਦੇ---ਜਿਹੜੇ ਏਨੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਪੀਤੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹ-ਦਿਲੀ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਗਲਦੇ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਭੰਗ ਵੀ ਘੋਟ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਣ ਲੈਂਦੇ। ਪਰ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਕਦੀ ਵੀ, ਭਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੜਨ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ…ਸਿਗਰੇਟ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ। ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਭਾਈ ਦੇ ਕਰੈਕਟਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਸਨ---ਭਾਈ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਕੁਸੈਲਾ ਹੈ, ਤੋਲ ਦਾ ਹਲਕਾ ਤੇ ਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਤੇਜ਼ ਹੈ, ਪਰ ਗਾਹਕੀ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅੱਜ ਤਕ ਸਿਗਰਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਇਆ…ਸਿਵਾਏ ਉਸ ਇਕੋ-ਇਕ ਦੇ ਜਿਹੜੀ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤਿੰਨਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ, ਮਿਆਦੀ ਬੁਖ਼ਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ, ਹਮੇਸ਼ਾ-ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਛੱਡ ਗਈ ਸੀ।
ਤੇ ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵੀ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਸਿਹਤ ਏਨੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਚੁਬਾਰਾ ਮਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸੌਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਫਾਇਦੇ ਸਨ---ਚੌਕੀਦਾਰੇ ਦਾ ਕੰਮ ਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ-ਉਤਰਨ ਦੇ ਝੰਜਟ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
ਭੋਲੂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਚਾਹੇ ਬੋਰਡ ਬਦਲ ਦੇਂਦਾ। ਕਈ 'ਰੂਪ' ਬਦਲਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਨਾਂ 'ਭਾਈ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ' ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਬਰਮਿੰਘਮ ਤੋਂ ਆਏ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, "ਚਾਚਾ ਜੀ ਸਾਡੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੁਣ ਦੁਕਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ---'ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ'।…ਤੇ ਉੱਥੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਮਿਲਦੀ ਹੈ---ਮੀਟ, ਮੱਛੀ, ਮੁਰਗੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਸੀਸ-ਕਰੀਮ, ਕੋਟ-ਪਤਲੂਨ, ਸਿਗਰਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਸਾਬਨ-ਪਾਊਡਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋਟਰ-ਕਾਰ ਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਤੱਕ, ਸਭ ਕੁਝ।"
ਭਾਈ ਉੱਤੇ ਉਦੋਂ ਦਾ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ (ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾ ਬੋਲਣਾ ਸਿਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਭ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉੱਤੇ-ਹੇਠ ਝੱਟਕੇ ਦੇਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ) ਸਟੋਰ ਦਾ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
"ਪੁੱਤਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਏਥੇ ਵੀ ਸਭ ਕੁਛ ਮਿਲਦਾ ਈ…ਸਿਰਫ ਮਠਿਆਈ, ਹਲਵਾਈ ਤੇ ਨਾਨਬਾਈ ਦਾ ਸਮਾਨ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸਿਗਰਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗੀਆਂ ਚੰਦਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕਰੈਕਟਰ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਦੇਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਹਾਂ, ਬਜਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਏ---ਅਗਲੇ ਸੀਜਨ ਤੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਦੁਪੱਟੇ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੈਟਾਂ-ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ਆਪਾਂ। ਟਰੈਕਟਰ ਤੇ ਮੋਟਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਸੁਥਰਾ ਈ---ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੀਕ ਇਹ 'ਲੈਨ' ਫੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੀ ਇਰਾਦਾ ਏ ਮੇਰਾ। ਕੀ ਪਤੈ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵੀ…"
"ਹਾਂ ਚਾਚਾ ਜੀ ! ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਤਾਂ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ ਈ ਆ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ 'ਮਾਰਕਸ ਐਂਡ ਸ਼ਪਰ' ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਵੀ ਏਦਾਂ ਈ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ…ਬਿਲਕੁਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗਰ। ਉਹ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਲੁੱਟਿਆ-ਪੁੱਟਿਆ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਛਾ ਗਿਆ।"
ਭਾਈ ਜੀ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਨਾ ਸਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ---ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਖਾਲਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ---"ਏਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਵਾਈ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਸੀ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਾਖੜਾ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਕੱਢ ਲਏ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਫੋਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਏ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੰਤਰਿਆਂ, ਮਾਲ੍ਹਟਿਆਂ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂਦਾ ਈ।" ਇਹਨਾਂ ਵਿਸਥਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਾਧੇ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਕਰ ਲਏ ਸਨ।
ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਹਰ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਭੋਲੂ ਪੇਂਟਰ ਨੇ ਉਚੇਚਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੋਰਡ ਬਣਾਇਆ---'ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ, ਸਾਬਕ ਅਸਿਸਟੈਂਟ 'ਸਰਜਨ', ਤਹਿਸੀਲ ਹਸਪਤਾਲ ਚੂਨੀਆਂ, 'ਲਾਹੌਰ', ਪਾਕਿਸਤਾਨ।' ਉਸ ਵਿਚ 'ਸਰਜਨ' ਤੇ 'ਲਾਹੌਰ' ਨੂੰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿਚ ਹੋਰਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮੋਟਾ ਕਰਕੇ ਲਿਖਿਆ। ਬੋਰਡ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਮੋਟਾ-ਤਾਜਾ, ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਦਮੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਪਸਤੌਲ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾਈ, ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਤਾਅ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਖੱਲ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਹੀ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਉਪਰ ਕਰਕੇ ਲਿਖਆ ਸੀ, 'ਇਲਾਜ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ' ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, 'ਇਲਾਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ'।
ਬੋਰਡ ਐਨਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਪੂਰੀ ਇਬਾਰਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ---ਫੇਰ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਏਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਦੂਰ ਦੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਖਾਨਦਾਨ ਹੀ ਟਰਾਲੀ-ਟਰੈਕਟਰ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਉੱਥੇ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ, ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਟਰੈਫਕ ਰੋਕ ਕੇ ਮੁੜਦਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਫਾਇਦਾ ਸੀ---ਜਦੋਂ ਤਕ ਪਰਵਾਰ ਦਾ 'ਕੱਲਾ-'ਕੱਲਾ ਜੀਅ ਆਪਣੀ ਨਬਜ਼ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਜਾਂ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਸਟੈਥਸਕੋਪ ਲਗਵਉਂਦਾ (ਸਟੈਥਸਕੋਪ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਉਸ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਵੀ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸਦੀ ਉਂਗਲ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕੱਟੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।) ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ ਤੋਂ ਬਿਸਕੁਟ, ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਤੇ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਚਮਕੀਲੇ ਡੱਬਿਆਂ ਤੇ ਬਾਲਟੀਆਂ ਤਕ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਪੇਂਡੂ ਬੁੱਢੜੇ ਨੇ ਇਹ 'ਅਫ਼ਵਾਹ' ਫੈਲਾਅ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਓਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਬਲ੍ਹਦ ਦਾ ਅਫ਼ਾਰਾ ਠੀਕ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ। ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਇਸ 'ਅਫ਼ਵਾਹ' ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਚਸ਼ਮਦੀਦੀ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਗੱਲ ਫੈਲਣਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਓਹ ਪੱਤਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਤੋਂ ਸੜਨ ਵਾਲੇ, ਇੱਟ ਦੀ ਦੁੱਕੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ।
"ਗਧੇ ਓ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਵੀ, ਏਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਡਾਕਟਰ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਬਲ੍ਹਦ ਨੂੰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ, ਉਹ ਇਕ ਫੁੱਲ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਿੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ?" ਏਦਾਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ, "ਪਤਾ ਈ, ਬਾਰ ਦੀ ਭੂਰੀ ਮੱਝ ਕੇਡੀ ਅੜੀਅਲ ਹੁੰਦੀ ਏ?...ਲੱਖ ਯਤਨ ਕਰੋ, ਮਰਜ਼ੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਆਸ ਹੋਣ 'ਚ ਓ ਨੀਂ ਆਉਂਦੀ…ਜੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਉਸਨੂੰ ਮਰੀਅਲ ਤੋਂ ਮਰੀਅਲ ਸਾਨ੍ਹ ਤੋਂ ਆਸ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੋਦ ਹਰੀ ਕਿਓਂ ਨਾ ਕਰਵਾ ਸਕਣਗੇ ਭਲਾ? ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਅਕਲ ਤਾਂ ਛੱਡ ਆਏ ਓ ਝੰਗ-ਮੰਗ ਵਿਚ…।"
ਤੇ ਗੱਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ 'ਖਾਨੇ' ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ। ਫੇਰ ਕੋਈ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨੂੰ ਡੰਗਰ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਮਿਹਣਾ ਨਾ ਮਾਰਦਾ।
ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਈਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾ ਦੇ ਇਲਾਜ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਝੋਲੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਵਾਰ ਬਣੀ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਦੀ ਕੋਠੀ, 'ਕੁਲਦੀਪ ਕਾਟੇਜ' ਤੋਂ 'ਕੁਲਦੀਪ ਪੈਲੇਸ' ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭਾਈ ਜੀ ਦਾ ਚੁਬਾਰਾ ਵੀ ਜਿਹੜਾ ਕਦੀ ਮੁੰਡਿਆਂ-ਖੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਉਮਰ ਜ਼ਿਆਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਕੁ ਦੇ ਵਾਲ ਨਜ਼ਲੇ ਕਰਕੇ ਸਫੇਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂੰਹ-ਹਨੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਪਾਠ-ਪੂਜਾ ਤੇ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਕਰਕੇ, ਜ਼ਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਚਣੇ ਚਬਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੰਦ, ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਕਿਸੇ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀ ਦੇ ਸਿਰ ਦੀ ਟੱਕਰ ਨਾਲ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ---ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਬਹਾਲ ਸਨ। ਹੁਣ
ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਰੌਣਕ ਵੀ ਘਟਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ---ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਨੇ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ…ਉਸਦੀ 'ਵਾਅ' ਹੁਣ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੇ। ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦਾ ਆਉਣਾ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਮੌਜ਼ੂਦਗੀ ਵਿਚ ਘਰੇ ਨੂੰਹਾਂ-ਧੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਡਾਕਟਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਾਹਰ ਡੈਂਟਿਸਟ ਸਰਜਨ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਅੰਧਰਾਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ---ਸ਼ਾਮ ਹੋਣ ਸਾਰ ਦਿਸਨੋਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸੂਰਜ ਦੇ ਛਿਪਾਅ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੁਕਾਨ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਘਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੁਲਦੀਪ ਪੈਲੇਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ---ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਛੇਤੀ ਚਲੇ ਜਾਣ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਕਨ ਯਾਨੀ 'ਕੁਲਦੀਪ ਹੈਲਥ ਕਲੀਨਿਕ ਐਂਡ ਹਾਸਪੀਟਲ' ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੇਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਰੀਜ਼ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਘਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ---ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਮਰੀਜ਼ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਡਾਕਟਰੀ ਉਹਨਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦੀ…ਡਾਕਟਰੀ ਤਾਂ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਲ-ਬੂਤੇ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ। ਕਸਬੇ-ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮਰੀਜ਼, ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਕੋਲ ਆਣ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ---"ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਐ ਜੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ…ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੀ ਅੱਜ, ਸੋਚਿਆ, ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਹੁਰਾਂ ਤੋਂ ਤਾਕਤ ਦੀ ਬੋਤਲ ਈ ਲੁਆ ਚੱਲੀਏ। ਵੈਸੇ ਜੀ ਜ਼ਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਐ।" ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ੌਕੀਨ ਆਉਂਦੇ ਤੇ 'ਵੈਸੇ ਹੀ' ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਮਰੀਕੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਝੱਟਕਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ…ਇੰਜ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਲੱਥ ਜਾਂਦੀ ਜਿਹੜੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਟਰੈਕਟਰ, ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਤੇ ਟੈਨੀਵਿਜ਼ਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅਕਸਰ ਸ਼ੌਕੀਆ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਐਨਾ ਵੱਧ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਘੱਟੋਘੱਟ ਇਕ ਵਾਰੀ 'ਸ਼ਾਕ' ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੈ…ਸੋ ਇਕ ਪੰਥ ਤਿੰਨ ਕਾਜ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦਾਰੋਮਦਾਰ ਇਸੇ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਫੈਸ਼ਨ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੌਕ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਮਰੀਜ਼ ਘਰੋਂ ਹੀ ਘੱਟ ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ, ਫੇਰ ਦੁਕਾਨ ਯਾਨੀ ਹੈਲਥ ਕਲੀਨਿਕ ਵਿਚ ਕਿੱਦਾਂ ਪਹੁੰਚਦੇ? ਸੋ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਛੱਡ ਗਏ।
ਭੋਲੂ ਪੈਂਟਰ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜਾ ਭੈ ਚੰਬੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗੁਦਾਮ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲਦੀ---ਸੋ ਭੋਲੂ ਹੁਰੀਂ ਵੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਲੰਡਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਗੁਰੂਆਂ-ਪੀਰਾਂ, ਸੰਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦੇ।
ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਲਿਖਵਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਬੜਾ ਮੰਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ…ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਾਂਗ ਠੱਪ ਹੀ ਸਮਝੋ।
'ਭਾਈ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ' ਯਾਨੀ 'ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ' ਵਾਲੇ ਦੀ 'ਨਿੱਕੀ ਗਾਹਕੀ' ਵੀ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ…ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨਾ ਟੀਚਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਬੱਚੇ ! ਫੇਰ ਟਾਫ਼ੀਆਂ, ਚਿਊਂਗਮ, ਸਲੇਟੀਆਂ, ਪੈਨਸਲਾਂ ਤੇ ਚਾਕ ਕੌਣ ਖਰੀਦਦਾ ?
ਹੱਦ ਤਾਂ ਇਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਨਿੱਤ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਦਿਖਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਬੈਟ ਧਰੇ ਦੇ ਧਰੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਸੀ---ਨਾ ਰਬੜ ਦੇ ਬਾਲ ਵਿਕਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬੈਟ…ਗਲੀਆਂ, ਪਾਰਕ ਤੇ ਮੈਦਾਨ ਸੁੰਨੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ, ਕਿਸੇ ਬਾਂਝ ਬੇਵਾ ਦੀ ਸੁੰਨੀ ਗੋਦ ਵਾਂਗ ਹੀ।
ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਤਾਸ਼ ਦੇ ਪੈਕਟਾਂ ਤੇ ਸੱਪ-ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਗਾਹਕੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ, ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ। ਸੱਪ-ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੇਰੇ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ ਤੇ ਜਵਾਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਖੇਡ ਜਾਣਦੇ ਸਨ---ਇਕ-ਇਕ, ਦੋ-ਦੋ, ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੋ, ਨਿੱਕੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਜਾਓ ਤੇ ਸੌ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ 98 ਦੇ ਅੰਕ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਸੱਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ…ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਦੋ ਉੱਤੇ---ਹੈਤ ਤੇਰੀ ਦੀ---ਫੇਰ ਉਹੀ ਪੌੜੀਆਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਸੱਪਾਂ ਨਾਲ ਪੈਂਤਰੇ ਬਾਜੀ ਸ਼ੁਰੂ। ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਖੇਡ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸੇ ਖੇਡ ਦਾ ਚਸਕਾ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਸੀ…ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਸੱਪ-ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਕੁੜੀਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਘੁੰਮਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਛੱਡਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਕੋਈ ਮੰਗ ਸੀ ਤਾਂ 'ਪੌਡਰ ਵਾਲੇ ਸੁੱਕੇ ਦੁੱਧ' ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੀ, ਪੈਕਟ ਬੰਦ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਦੀ, ਡਬਲ-ਰੋਟੀਆਂ, ਜੇਬੀ-ਟਾਰਚਾਂ ਤੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਫਲਡ ਲਈਟਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦ ਰੌਸ਼ਨ ਰਾਤਾਂ ਤੇ ਕਰਫ਼ਿਊ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਰੀ ਸੀ, ਸਿਰ ਦਰਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਹੋਰ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ…ਘੇਰਲੂ ਡਾਕਟਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਇਲਾਜ਼ ਆਪ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਚੀਆਂ ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਰੇਕ ਸਖ਼ਸ਼ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਸਮੇਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ।
ਲੋਕ ਸੜਕਾਂ ਉੱਪਰ ਬੜੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਜਿਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹੋਣ…ਤੇ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਦੇਖਣ ਆਏ ਹੋਣ, ਜਿਸਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਏ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕਰਫ਼ਿਊ ਦਾ ਸਾਇਰਨ ਨਾ ਵੀ ਵੱਜਦਾ, ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ---ਉਹ ਲੰਮੀਆਂ-ਲੰਮੀਆ ਪਲਾਂਘਾਂ ਭਰਦੇ, ਆਪਣੇ ਘੁਰਨਿਆਂ ਵੱਲ ਨੱਸ ਤੁਰਦੇ।
ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਫਾਲਤੂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ---ਉਂਜ ਬੋਲੀ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਗੂੰਗਿਆਂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਸਮਝਦਾ ਹੋਏ। 'ਗੂੰਗੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂ ਰੱਬ' ਵਾਲੀ ਕਹਾਵਤ ਗਲਤ ਸਿੱਧ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ---ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਰੱਬ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਛਿਪਣ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ ? ਸਾਧਾਂ-ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮੋਨ-ਵਰਤ ਧਾਰ ਲਏ ਸਨ---ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਠੇਕੇ ਤੇ ਅਹਾਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ ਆਸ਼ਰਮ ਵਾਂਗ ਸੁੰਨੇ ਤੇ ਬੇਜਾਨ ਜਿਹੇ ਚੁੱਪ ਦੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਲਿਪਟੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ।
'ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਫਿਸ਼-ਵਰਾਈ ਸਪੈਸ਼ਲ, ਖਰੌੜੇ ਤੇ ਟਿੱਕਾ-ਕਲੇਜੀ' ਦਾ ਬੋਰਡ ਭੋਲੂ ਆਰਟਿਸਟ ਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਚਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ---ਹੁਣ 'ਮੀਟ ਵਾਲਾ ਚਬੂਤਰਾ' ਬਿਲਕੁਲ ਵੀਰਾਨ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਭੱਠੀ ਨੂੰ ਗਲੀ ਹਕੀਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਤੀ, ਮੁਸ਼ਕੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੱਡਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ਭਾਗ ਵੀ ਫੁੱਟ ਗਏ ਸਨ। ਕਦੀ ਉਹ ਆਪਣੇ 'ਯਾਰਾਂ-ਬੇਲੀਆਂ' ਨਾਲ 'ਭਰਪੂਰ ਪਾਵਰ ਵਾਲੇ ਖਰੌੜੇ' ਯਾਨੀ ਗੋਡਿਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਹੱਡ ਤੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੀ ਛੱਡੀ ਹੋਈ 'ਟਿੱਕਾ-ਕਲੇਜੀ' ਤੇ ਲਿੱਬੜੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਚੱਟ-ਚੱਟ ਕੇ ਏਨੇ ਮੋਟੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੱਲਣਾ-ਫਿਰਨਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ---ਹੁਣ ਵਿਚਾਰੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਉੱਤੇ ਢਿੱਲੀ ਖੱਲ ਲਮਕਾਈ, ਮੰਗਵੇਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਮੰਗਤਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਧੂੜ ਫੱਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ 'ਚਾਨਣ ਫਿਸ਼, ਮੀਟ, ਚਿਕਨ ਕਾਰਨਰ' ਦੇ ਫੱਟਿਆਂ ਹੇਠਾਂ ਵੜ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਭੱਠੀ ਕੋਲ ਪਈ ਮੁਸ਼ਕੀ ਕੁੱਤੀ, ਸਵਾਹ ਵਿਚ ਬੂਥੀ ਰਗੜਦਿਆਂ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦੀ। ਪਰ ਲੋਕ ਹੁਣ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਰੋਣ ਸੁਣ ਕੇ ਡਰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ…ਰੋਣ-ਧੋਣ ਦੀ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਕੀ ਆਦਮੀ, ਤੇ ਕੀ ਕੁੱਤਾ !
ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣੇ, ਹਰ ਆਦਮੀ ਆਪਣਾ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ---ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਚੰਗੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ। ਕਈ ਦਿਨ ਬੀਤ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਚੁੱਪਚਾਪ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਤਰੇੜਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ…ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਇਕੱਠ ਘੁੰਮਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਖਿਡਾਏ ਬੱਚੇ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਰਾਕਸ਼ਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਉਹ ਰਾਕਸ਼ਸ ਇਕੋ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਚਿੰਘਾੜਦੇ---ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ, ਨਾ ਮਕਸਦ।
ਤਲਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ, ਪੀਲੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਤੇ ਲਾਲ ਟੋਪੀਆਂ---ਆਦਮ-ਖੋਰ, ਆਦਮ-ਜਾਤ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਗਲੀ-ਕੁਚਿਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਕਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਨੁਮਾ ਭੂਤ ਆ ਕੇ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ---"ਦੁਕਾਨਾ ਬੰਦ ਕਰੋ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।" ਕਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਇਹੀ ਹੁਕਮ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ---"ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ, ਦੁਕਾਨਾ ਬੰਦ।" ਜੇ ਇਕ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਕੱਲ੍ਹ ਹੜਤਾਲ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਜ ਹੜਤਾਲ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੁਲਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਦੁਕਾਨਾ ਦੀ ਰੌਣਕ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਗਈ।
ਕਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰੇਤ ਆ ਕੇ ਕੜਕਦਾ, "ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ---ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਦੀ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸੀ ? ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।"
"ਪਰ ਕਿਉਂ ?"
"ਚਾਰ ਪਗੜੀਆਂ ਨੇ ਨੌਂ ਟੋਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੈ…ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।" ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।
ਫੇਰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰੇਤ ਆਉਂਦੇ, "ਖਬਰਦਾਰ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ---ਬਾਜ਼ਾਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹੇਗਾ। ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ।"
ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਦਾ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਏਨਾ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਜਾਨ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਇਕ ਤਾਂ ਉਂਜ ਵੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ ਉੱਪਰੋਂ ਮੁਸੀਬਤ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲੱਗੇ ਜਾਂ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡੱਬੇ ਦਾ ਦੁੱਧ, ਕਈ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬਾਸੀ ਡਬਲ-ਰੋਟੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਮਰਤਬਾਨ ਵਿਚ ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਤੇ ਟਾਫ਼ੀਆਂ ਉੱਪਰ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਰੁੱਖੀ-ਮਿੱਸੀ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਾਉਣ ਵਲਿਆਂ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕਿ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ 'ਹੈਲਥ' ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਡਾਊਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਦੀ ਇਹ ਹਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਤੋਂਦ (ਮੋਟੇ ਢਿੱਡ) ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਹਾਲ ਸਨ ਕਿ ਗੌਰਮਿੰਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵੀ ਮੇਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹੋਰ ਉਹ ਕਰਦੇ ਵੀ ਕੀ ? 'ਭੱਈਆ' ਰਾਮ ਅਵਤਾਰ ਆਪਣੀ ਫੈਕਟਰੀ ਯਾਨੀ ਲਾਂਡਰੀ ਬੰਦ ਕਰਕੇ 'ਆਪਣੇ ਦੇਸ' ਨੱਸ ਗਿਆ ਸੀ---ਸੋ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਵਰਦੀ ਫਿੱਟ ਆਉਂਦੀ ਪਾ ਬਹਿੰਦੇ।
ਇਸ 'ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ' (ਭਾਈ ਜੀ ਇਸ ਹੁਲੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੀ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ) ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ-ਸੂਰੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਆਉਂਦਾ, ਜੋ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ਭਾਈ ਜੀ 'ਸਤ ਬਚਨ' ਕਹਿ ਕੇ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ। ਜੋ ਕੋਈ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਦਾ, ਉਹ 'ਚੰਗਾ ਪੁੱਤਰ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਕਰਦੇ ਜਾਓ। ਜੇ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ 'ਅੱਛਾ ਬੇਟਾ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਕਿ ਆਪੁ ਹੀ ਚੁੱਕ ਦਿਓ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਸ਼ਟਰ-ਸੁੱਟੋ ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਚੁੱਕੋ ਦੇ ਤਮਾਸ਼ੇ ਜਿਹੇ ਤੋਂ ਭਾਈ ਜੀ ਤੰਗ ਆ ਗਏ, ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਲਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫਿਟਕਾਰਨ ਲੱਗੇ, "ਓਇ ਸੂਰ ਦਿਓ ਸ਼ਾਗਿਰਦੋ…ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਈ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹੋਗੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨ ਦਿਓਗੇ?' ਪਰ ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਕਦੋਂ ਸਨ?...ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਧਰਮ-ਯੁੱਧ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ---ਧਰਮ, ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਕਿ ਕੌਣ ਸੱਚਾ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਝੂਠਾ…ਬਲਿਕੇ ਸਿਰਫ ਇਹ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੇ ਟੋਪੀ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਜੇ ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ…ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ, ਦਿਮਾਗ਼, ਹੱਥ-ਪੈਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਕੁਝ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੀ ਸੀ---ਜਦੋਂ ਚੱਲਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਗਾ ਦੇਖਦੀ ਸੀ, ਨਾ ਪਿੱਛਾ, ਬਸ ਦਾਤਰੀ ਵਾਂਗ ਚੱਲੀ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, "ਖੋਤੀ ਦੇ ਖੁਰ…ਓ ਗਧੀ ਦੇ ਖੁਰੜਿਓ (ਇਹ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀਆਂ ਫੇਵਰੇਟ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਸਨ) ਉੱਲੂ ਦੇ ਜਾਮਨੋਂ (ਗਵਾਹ) ਤੇ ਸੂਰ ਦਿਓ ਹੱਡੋ।" ਇਹਨਾਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਬੇਧੜਕ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ। ਕਿਸੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਰੂੰਗਾ-ਝੂੰਗਾ' ਸਮਝਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ 'ਰੂੰਗੇ-ਝੂੰਗੇ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ 'ਬੋਨਸ' ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ 'ਡਿਸਕਾਊਂਟ' ਵਜੋਂ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਇਹ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਕ ਗਾਲ੍ਹ ਖਾਓ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵੱਟੇ ਦੋਗੋਲੀਆਂ ਲੈ ਜਾਓ।
ਹੁਣ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿ 'ਅਸੀਂ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ, ਟਾਈਮ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਰਹੇ ਆਂ।' ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਟਾਈਮ ਨੂੰ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਟਾਈਮ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ? ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਸਾਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੋਂ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਨ…'ਆਵਦਾ ਤਾਂ ਕੁਛ ਜਾਣਾ ਨੀਂ ਇਹਦਾ, ਨਾ ਰੰਨ, ਨਾ ਕੰਨ---ਸਾਨੂੰ ਮਰਵਾਊ ਸਾਲਾ, ਬਾਲ-ਬੱਚੜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ।' ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਭਾਈ ਜੀ 'ਤੇ ਖਿਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦਾ---ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ, ਉਸੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅੱਪ ਜਾਂ ਡਾਊਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀਆਂ ਲੁੱਟੀਆਂ ਤੇ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ, ਤੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਲੱਥ-ਪੱਥ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। 'ਜਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨ ਹੈ' ਦੇ ਅਸੂਲ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਖ਼ਸ਼ ਅਮਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਸੂਲ ਕੌਣ ਸਮਝਾਏ ?
ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨਾ ਵਾਲੇ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਏਨੀ ਵਾਰੀ ਹੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ---ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਅੱਪ। ਦਸੇ ਵਾਰੀ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਦਸੇ ਵਾਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ…ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਇਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਰਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ 'ਲੰਮ-ਲੇਟ' ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ 'ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ' ਅਤੇ 'ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ' ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੀ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਉਸ ਰਾਤ ਇਕ ਵਾਰੀ---ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਵਾਰੀ, ਭਾਈ ਜੀ ਆਪਣੇ ਗਾਊ ਸਿਰਹਾਣੇ ਤੇ ਪੱਲੇ ਵਾਲੇ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਤੋਂ ਉਠੇ ਤੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਦੇਖਿਦਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸ਼ਟਰ ਬਿਲਕੁਲ ਅੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੇਵੀਂ ਵਾਰ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ---ਧੜਧੜ ਡਿੱਗੇ ਕਲੰਡਰਾਂ ਤੇ ਕਾਪੀਆਂ ਨਾਲ ਫਰਸ਼ ਭਰ ਗਿਆ, ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਗਾਊ ਸਿਰਹਾਣਾ ਤੇ ਗੱਦਾ ਉਸ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ ; ਟਾਫ਼ੀਆਂ, ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ, ਪੈਨਸਲਾਂ, ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮਰਤਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਾਰਲੇ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਲਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸ਼ੋ-ਕੇਸ ਉਲਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਗਲੱਛ ਦੇਣ, ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੇਟੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਦੇਖਦਿਆਂ-ਦੇਖਦਿਆਂ ਫਰਸ਼ ਤੋਂ ਛੱਤ ਤਕ ਚਿਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਾਮਾਨ, ਕਿਸੇ ਦੈਂਤ ਦੀ ਕੈ ਵਾਂਗ, ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਨਹੂੰ-ਪਾਲਸ਼ਾਂ, ਲਵੈਂਡਰਾਂ, ਸੈਂਟਾਂ ਤੇ ਆਫਟਰ-ਸ਼ੇਵ ਸਲਿਊਸ਼ਨਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ ਉਸ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਡੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ…ਫੇਰ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ, ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ, ਪਲਾਸਟਕ ਦੀਆਂ ਬਾਲਾਂ, ਕ੍ਰਿਕਟ ਬੈਟ, ਗੇਂਦਾਂ ਤੇ ਜਨਤੀਆਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ, ਪਟਾਕਿਆਂ ਦਾ ਖਿਲਾਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮਾਚਸਾਂ ਦੇ ਡੱਬੇ---ਤੇ ਫੇਰ, ਬਸ ਇਕੋ ਤੀਲੀ ਦੀ ਕਸਰ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਮਾਚਸ ਦੀ ਉਹ ਤੀਲੀ ਵੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਬਾਲ ਕੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਦੀਵਾ ਬਲਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਮੱਸਿਆ ਦੀ ਕਾਲੀ ਬੋਲੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸੜਨ ਸਦਕਾ ਪੂਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਦੀਵਾਲੀ ਵਰਗਾ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਭਾਈ ਦੇ ਲਲਕਾਰੇ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ---"ਖੋਤੀ ਦੇ ਖੁਰੋ…ਹੁਣ ਕਰਾਓ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ, ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ। ਸੂਰ ਦਿਓ ਪੁੱਤਰੋ…ਹੁਣ ਕਰਾਓ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।"
…ਤੇ ਅੱਜ ਤੀਕ ਬਾਬਾ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲਾ, ਸੀਟੀ ਵਜਾਅ-ਵਜਾਅ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕੂਕਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। "ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ, ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ…ਵਨ-ਟੂ-ਥਰੀ-ਫੋਰ---ਨਾ ਕੋਈ ਮੁਰਗਾ, ਨਾ ਕੋਈ ਮੋਰ…ਨਾ ਕੋਈ ਸੰਤ, ਨਾ ਕੋਈ ਚੋਰ…ਨਾ ਕੋਈ ਵਿੰਡੋ, ਨਾ ਕੋਈ ਡੋਰ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ---ਲੈਫ਼ਟ-ਰਾਈਟ, ਢਿੰਬਰੀ-ਟਾਈਟ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।"
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.
ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ…ਸੂਰਜ ਦੇ ਛਿਪਾਅ ਨਾਲ ਹੀ ਗਲੀਆਂ, ਮੁਹੱਲੇ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਸੁੰਨਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹੇ ਲੋਕ ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹ-ਟੋਹ ਕੇ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਸੀ ਕਿ ਚਿਟਕਨੀਆਂ ਤੇ ਕੁੰਡੇ ਤਾਂ ਸਲਾਮਤ ਨੇ ਨਾ?...ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਦਰੇ ਫਸਾਂਦੇ, ਜਿੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਖਿੱਚ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਕਿ ਵਾਕਈ ਬੰਦ ਤਾਂ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਨਾ? ਤੇ ਫੇਰ ਆਪੁ-ਆਪਣੇ ਕੈਦ-ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਕਿਤੇ ਲਕੋਅ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਮਣਾ-ਮੂੰਹੀ ਭਾਰੇ ਭੈ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤਾਣ ਕੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਘੁਟਣ ਤੇ ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਮਸ ਭਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਬਰਾਂ-ਰੂਪੀ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਤੜ ਕੇ ਛਾਪਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ…ਜਿਵੇਂ ਜਾਗਣ ਤੇ ਸੌਣ ਦਾ ਨਾਟਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਕ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਨਾਂ ਥਾਈਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂਦੀ…
"ਲੈਫ਼ਟ-ਰਾਈਟ, ਲੈਫ਼ਟ-ਰਾਈਟ…ਢਿੰਬਰੀ ਟਾਈਟ…।
"ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ...ਨਾ ਕੋਈ ਵਿੰਡੋ, ਨਾ ਕੋਈ ਡੋਰ---ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਧੂ, ਨਾ ਕੋਈ ਚੋਰ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ.."
ਤੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਇਕ ਸੀਟੀ ਕੂਕਦੀ---ਬਾਬੇ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦੀ ਸੀਟੀ।…ਤੇ ਇਕ ਨੰਗ-ਧੜ ਬੁੱਢਾ, ਨੰਗੀ-ਬੁੱਚੀ ਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮ ਸੜਕ ਉੱਪਰ ਪਰੇਡ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੁਜੇ ਸਿਰੇ ਤਕ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ---ਬੰਦ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਤੇ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ…
ਇਸ ਬਾਬੇ ਸੀਟੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਛਾਬਾ ਲਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੈਨਸਲਾਂ, ਨਿੱਬ, ਦਵਾਤਾਂ, ਸਲੇਟ-ਸਲੇਟੀਆਂ, ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਚਾਕਾਂ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਚਾਕੂਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ 'ਅੱਗ ਵਾਲਾ ਚੂਰਨ' ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੈਨਸਲਾਂ ਤੇ ਸਲੇਟੀਆਂ ਸਿਰਫ 'ਸ਼ੋਅ' ਖਾਤਰ ਹੀ ਸਨ, ਉਸਦਾ ਅਸਲ ਧੰਦਾ ਤਾਂ ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ 'ਖਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਚੂਰਨ' ਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਤੇਜ਼ਾਬ ਬੁਝਿਆ ਚੂਰਨ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਓਹਲੇ ਨਾਲ, ਦੇਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਗਾਹਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੋਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਇਕ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਜਚਾ ਲਿਆ---
ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਗਾਹਕ ਨੌਵੀਂ-ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ---ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਜਾ ਲਿਆ। ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਬੋਰਡ ਵੀ ਲਾ ਦਿੱਤਾ :
"ਸਾਡਾ ਆਦਰਸ਼---ਘੱਟ ਖਰਚ, ਵਧੀਆ ਮਾਲ।
ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ।।
ਹਰੇਕ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਘੱਟ ਰੇਟਾਂ 'ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡਾ ਅਸੂਲ, ਵਧੀਆ ਤੇ ਸਸਤਾ ਮਾਲ।।"
ਬੋਰਡ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ…ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਦਾ ਉਸਦਾ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਗਾਹਕ ਭੋਲੂ, ਅੱਠਵੀਂ ਵਿਚੋਂ ਹਟ ਕੇ, 'ਅੰਬਰਸਰੋਂ' ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ---ਉਸ ਕੋਲ ਇਕ ਵੀ ਗਾਹਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਭੋਲੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਇਹ ਬੋਰਡ ਲਿਖ ਕੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੇਠਾਂ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਹਰੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ---'ਭੋਲੂ ਪੇਂਟਰ ਐਂਡ ਆਰਟਿਸਟ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਹਕੀਮਾਂ।'
ਬੋਰਡ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਤੇ ਵਧੀਆ ਮਾਲ ਦੇਣ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਰ ਤਾਂ ਐਨਾਂ ਵੱਡਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਲ-ਮੰਡੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਇੰਜ ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮੁੱਢ, ਭੋਲੂ ਦੇ ਆਰਟ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਅਦਬ ਨਾ ਬੱਝਿਆ। ਦੁਕਾਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਾਲ ਨਾਲ ਭਰਨ ਲੱਗੀ---ਹੁਣ ਇਹ ਸਿਰਫ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਟੋਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਬਲਿਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਯਾਨੀ ਸਲੇਟੀਆਂ ਤੇ ਕਲਮਾਂ-ਦਵਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕਨਫ਼ਿਕਸ਼ਨਰੀ ਯਾਨੀ ਗੋਲੀਆਂ-ਟਾਫ਼ੀਆਂ,ਚੂਰਨ, ਰੰਗੀਨ-ਪੈਨਸਲਾਂ, ਪੈਕਟ-ਬੰਦ ਬਿਸਕੁਟ ਤੇ ਤਾਜੀ ਡਬਲ-ਰੋਟੀ ਵੀ ਮਿਲਣ ਲੱਗੀ। ਫੇਰ ਭਾਈ ਨੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲੰਡਰ ਵੀ ਵੇਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਆਂ, ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮੀ ਐਕਟਰ-ਐਕਟਰਸਾਂ ਦੀਆਂ। ਕਲੰਡਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੰਤਰੀਆਂ ਵੀ ਆਈਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹੂਰਤ ਕੱਢਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਆਮ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਸਖੇ ਅਤੇ ਬੀਰਬਲ ਤੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਚੁਟਕਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਫੇਰ ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਮੁਨਿਆਰੀ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ---ਰੁਮਾਲ, ਰੁਮਾਲੇ, ਜਾਂਘੀਏ, ਬਨੈਣਾ, ਬਿੰਦੀਆਂ, ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ, ਟੁੱਥ-ਪੇਸਟ, ਜੁਰਾਬਾਂ, ਨਸਵਾਰ ਤੇ ਖਿਜਾਬ ਵਗ਼ੈਰਾ-ਵਗ਼ੈਰਾ। ਉਹ ਇਕ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚ ਲਿਪਸਟਿਕ, ਪਾਊਡ ਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਡਿਜ਼ਾਇਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਗੀਆਂ ਵੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਅਖ਼ੀਰਲੀ ਆਈਟਮ ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਚਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਿਚ 'ਬੁੜ-ਬੁੜ' ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਨੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ 'ਚੌੜ-ਚਪੱਟ' ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਫੈਸ਼ਨ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਿਡਲ ਪਾਸ ਸਾਰੀਆਂ ਅੱਪ-ਟੂ-ਡੇਟ ਕੁੜੀਆਂ ਭਾਈ ਦੀ ਹੱਟੀ 'ਤੇ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਾਇਰਮੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਗਾਹਕ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜਾਣਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਭਾਈ ਪੇਟ ਦਾ ਹਲਕਾ ਨਹੀਂ---ਉਸਨੂੰ ਗਾਹਕਾਂ ਦੇ ਭੇਦ, ਪਚਾਉਣੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਚੂਰਨ ਦਾ ਭੇਦ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਖਿਜਾਬ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸਰਦਾਰ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਸਾਬਕਾ ਰਾਈਸ, ਚੱਕ ਝੁਮਰਾਅ, ਸਾਬਕ ਕੁਰਸੀ ਨਸ਼ੀਨ ਦਰਬਾਰ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ, ਉਸ ਤੋਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਗਵਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਤੀਂ ਦੁਕਾਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਡਲਿਵਰ ਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਪਰ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਖਿਜਾਬ ਲਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਇੰਜ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬੰਬ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋਣ…ਹੁਣ ਜਦਕਿ ਬੰਬ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ, ਖਿਜਾਬ ਲਾਉਣ ਵਿਚ ਚੋਰੀ ਕਾਹਦੀ ?
ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੁਣ ਵੱਡੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ---ਦੁਕਾਨ ਉੱਪਰਲਾ ਚੁਬਾਰਾ ਵੀ ਉਸੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਆਪਣਾ ਘਰ ਉਹ ਕਦੇ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਿਆ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੇ ਬਲ-ਬੂਤੇ ਉੱਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ-ਯਾਰਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਐਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ 'ਆਪਣਾ' ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ : 'ਜੋ ਐਸ਼ ਭਾਈ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ, ਨਾ ਬਲਖ਼ ਨਾ ਬੁਖਾਰੇ।' ਕੁਆਰਿਆਂ ਯਾਨੀ ਛੜਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਇੱਥੇ ਹੀ ਲੱਗਦੀ…ਕੁਝ ਆਸ਼ਕੀ-ਮਾਸ਼ੂਕੀ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰ ਤੇ ਫੇਰ ਚਿੱਟੇ-ਨੰਗੇ ਚੁਟਕਲੇ ਉਗਲ-ਉਗਲ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਮਹਿਫਲ ਨੂੰ 'ਰੰਗ-ਭਾਗ' ਲਾਈ ਰੱਖਦੇ। ਉਹ ਵਾਕਈ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਬੰਦਾ ਸੀ…ਤਖ਼ਲੁਸ ਦਿਲਗੀਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਚੀਰ, ਤੀਰ, ਪੀਰ ਤੇ ਖੀਰ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਾਫੀਏ ਭਿੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਗਜ਼ਲ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ…ਜਿਵੇਂ ਸਬਜੀ-ਭਾਜੀ ਦੀ ਜਾਨ ਦੇਸੀ ਘਿਓ…
ਫੇਰ ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਪਿਆਜ਼ ਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਲਸਨ ਵਿਚ ਮੋਰਾਂ ਜਿੱਡੇ-ਜਿੱਡੇ ਮੁਰਗੇ ਤੜਕੇ ਜਾਂਦੇ---ਜਿਹੜੇ ਏਨੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਪੀਤੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹ-ਦਿਲੀ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਗਲਦੇ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਭੰਗ ਵੀ ਘੋਟ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਣ ਲੈਂਦੇ। ਪਰ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਕਦੀ ਵੀ, ਭਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੜਨ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ…ਸਿਗਰੇਟ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ। ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਭਾਈ ਦੇ ਕਰੈਕਟਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਸਨ---ਭਾਈ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਕੁਸੈਲਾ ਹੈ, ਤੋਲ ਦਾ ਹਲਕਾ ਤੇ ਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਤੇਜ਼ ਹੈ, ਪਰ ਗਾਹਕੀ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅੱਜ ਤਕ ਸਿਗਰਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਇਆ…ਸਿਵਾਏ ਉਸ ਇਕੋ-ਇਕ ਦੇ ਜਿਹੜੀ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤਿੰਨਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ, ਮਿਆਦੀ ਬੁਖ਼ਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ, ਹਮੇਸ਼ਾ-ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਛੱਡ ਗਈ ਸੀ।
ਤੇ ਭਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵੀ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਸਿਹਤ ਏਨੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਚੁਬਾਰਾ ਮਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸੌਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਫਾਇਦੇ ਸਨ---ਚੌਕੀਦਾਰੇ ਦਾ ਕੰਮ ਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ-ਉਤਰਨ ਦੇ ਝੰਜਟ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
ਭੋਲੂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਚਾਹੇ ਬੋਰਡ ਬਦਲ ਦੇਂਦਾ। ਕਈ 'ਰੂਪ' ਬਦਲਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਨਾਂ 'ਭਾਈ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ' ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਬਰਮਿੰਘਮ ਤੋਂ ਆਏ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, "ਚਾਚਾ ਜੀ ਸਾਡੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੁਣ ਦੁਕਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ---'ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ'।…ਤੇ ਉੱਥੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਮਿਲਦੀ ਹੈ---ਮੀਟ, ਮੱਛੀ, ਮੁਰਗੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਸੀਸ-ਕਰੀਮ, ਕੋਟ-ਪਤਲੂਨ, ਸਿਗਰਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਸਾਬਨ-ਪਾਊਡਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋਟਰ-ਕਾਰ ਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਤੱਕ, ਸਭ ਕੁਝ।"
ਭਾਈ ਉੱਤੇ ਉਦੋਂ ਦਾ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ (ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾ ਬੋਲਣਾ ਸਿਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਭ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉੱਤੇ-ਹੇਠ ਝੱਟਕੇ ਦੇਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ) ਸਟੋਰ ਦਾ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
"ਪੁੱਤਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਏਥੇ ਵੀ ਸਭ ਕੁਛ ਮਿਲਦਾ ਈ…ਸਿਰਫ ਮਠਿਆਈ, ਹਲਵਾਈ ਤੇ ਨਾਨਬਾਈ ਦਾ ਸਮਾਨ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸਿਗਰਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗੀਆਂ ਚੰਦਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕਰੈਕਟਰ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਦੇਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਹਾਂ, ਬਜਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਏ---ਅਗਲੇ ਸੀਜਨ ਤੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਦੁਪੱਟੇ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੈਟਾਂ-ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ਆਪਾਂ। ਟਰੈਕਟਰ ਤੇ ਮੋਟਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਸੁਥਰਾ ਈ---ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੀਕ ਇਹ 'ਲੈਨ' ਫੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੀ ਇਰਾਦਾ ਏ ਮੇਰਾ। ਕੀ ਪਤੈ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵੀ…"
"ਹਾਂ ਚਾਚਾ ਜੀ ! ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਤਾਂ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ ਈ ਆ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ 'ਮਾਰਕਸ ਐਂਡ ਸ਼ਪਰ' ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਵੀ ਏਦਾਂ ਈ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ…ਬਿਲਕੁਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗਰ। ਉਹ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਲੁੱਟਿਆ-ਪੁੱਟਿਆ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਛਾ ਗਿਆ।"
ਭਾਈ ਜੀ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਨਾ ਸਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ---ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਖਾਲਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ---"ਏਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਵਾਈ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਸੀ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਾਖੜਾ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਕੱਢ ਲਏ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਫੋਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਏ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੰਤਰਿਆਂ, ਮਾਲ੍ਹਟਿਆਂ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂਦਾ ਈ।" ਇਹਨਾਂ ਵਿਸਥਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਾਧੇ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਕਰ ਲਏ ਸਨ।
ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਹਰ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਭੋਲੂ ਪੇਂਟਰ ਨੇ ਉਚੇਚਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੋਰਡ ਬਣਾਇਆ---'ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ, ਸਾਬਕ ਅਸਿਸਟੈਂਟ 'ਸਰਜਨ', ਤਹਿਸੀਲ ਹਸਪਤਾਲ ਚੂਨੀਆਂ, 'ਲਾਹੌਰ', ਪਾਕਿਸਤਾਨ।' ਉਸ ਵਿਚ 'ਸਰਜਨ' ਤੇ 'ਲਾਹੌਰ' ਨੂੰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿਚ ਹੋਰਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮੋਟਾ ਕਰਕੇ ਲਿਖਿਆ। ਬੋਰਡ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਮੋਟਾ-ਤਾਜਾ, ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਦਮੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਪਸਤੌਲ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾਈ, ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਤਾਅ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਖੱਲ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਹੀ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਉਪਰ ਕਰਕੇ ਲਿਖਆ ਸੀ, 'ਇਲਾਜ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ' ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, 'ਇਲਾਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ'।
ਬੋਰਡ ਐਨਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਪੂਰੀ ਇਬਾਰਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ---ਫੇਰ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਏਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਦੂਰ ਦੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਖਾਨਦਾਨ ਹੀ ਟਰਾਲੀ-ਟਰੈਕਟਰ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਉੱਥੇ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ, ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਟਰੈਫਕ ਰੋਕ ਕੇ ਮੁੜਦਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਫਾਇਦਾ ਸੀ---ਜਦੋਂ ਤਕ ਪਰਵਾਰ ਦਾ 'ਕੱਲਾ-'ਕੱਲਾ ਜੀਅ ਆਪਣੀ ਨਬਜ਼ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਜਾਂ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਸਟੈਥਸਕੋਪ ਲਗਵਉਂਦਾ (ਸਟੈਥਸਕੋਪ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਉਸ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਵੀ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸਦੀ ਉਂਗਲ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕੱਟੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।) ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ ਤੋਂ ਬਿਸਕੁਟ, ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਤੇ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਚਮਕੀਲੇ ਡੱਬਿਆਂ ਤੇ ਬਾਲਟੀਆਂ ਤਕ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਪੇਂਡੂ ਬੁੱਢੜੇ ਨੇ ਇਹ 'ਅਫ਼ਵਾਹ' ਫੈਲਾਅ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਓਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਬਲ੍ਹਦ ਦਾ ਅਫ਼ਾਰਾ ਠੀਕ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ। ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਇਸ 'ਅਫ਼ਵਾਹ' ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਚਸ਼ਮਦੀਦੀ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਗੱਲ ਫੈਲਣਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਓਹ ਪੱਤਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਤੋਂ ਸੜਨ ਵਾਲੇ, ਇੱਟ ਦੀ ਦੁੱਕੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ।
"ਗਧੇ ਓ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਵੀ, ਏਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਡਾਕਟਰ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਬਲ੍ਹਦ ਨੂੰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ, ਉਹ ਇਕ ਫੁੱਲ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਿੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ?" ਏਦਾਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ, "ਪਤਾ ਈ, ਬਾਰ ਦੀ ਭੂਰੀ ਮੱਝ ਕੇਡੀ ਅੜੀਅਲ ਹੁੰਦੀ ਏ?...ਲੱਖ ਯਤਨ ਕਰੋ, ਮਰਜ਼ੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਆਸ ਹੋਣ 'ਚ ਓ ਨੀਂ ਆਉਂਦੀ…ਜੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਉਸਨੂੰ ਮਰੀਅਲ ਤੋਂ ਮਰੀਅਲ ਸਾਨ੍ਹ ਤੋਂ ਆਸ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੋਦ ਹਰੀ ਕਿਓਂ ਨਾ ਕਰਵਾ ਸਕਣਗੇ ਭਲਾ? ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਅਕਲ ਤਾਂ ਛੱਡ ਆਏ ਓ ਝੰਗ-ਮੰਗ ਵਿਚ…।"
ਤੇ ਗੱਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ 'ਖਾਨੇ' ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ। ਫੇਰ ਕੋਈ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨੂੰ ਡੰਗਰ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਮਿਹਣਾ ਨਾ ਮਾਰਦਾ।
ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਈਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾ ਦੇ ਇਲਾਜ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਝੋਲੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਵਾਰ ਬਣੀ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਦੀ ਕੋਠੀ, 'ਕੁਲਦੀਪ ਕਾਟੇਜ' ਤੋਂ 'ਕੁਲਦੀਪ ਪੈਲੇਸ' ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭਾਈ ਜੀ ਦਾ ਚੁਬਾਰਾ ਵੀ ਜਿਹੜਾ ਕਦੀ ਮੁੰਡਿਆਂ-ਖੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਉਮਰ ਜ਼ਿਆਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਕੁ ਦੇ ਵਾਲ ਨਜ਼ਲੇ ਕਰਕੇ ਸਫੇਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂੰਹ-ਹਨੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਪਾਠ-ਪੂਜਾ ਤੇ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਕਰਕੇ, ਜ਼ਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਚਣੇ ਚਬਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੰਦ, ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਕਿਸੇ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀ ਦੇ ਸਿਰ ਦੀ ਟੱਕਰ ਨਾਲ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ---ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਬਹਾਲ ਸਨ। ਹੁਣ
ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਰੌਣਕ ਵੀ ਘਟਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ---ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਨੇ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ…ਉਸਦੀ 'ਵਾਅ' ਹੁਣ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੇ। ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦਾ ਆਉਣਾ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਮੌਜ਼ੂਦਗੀ ਵਿਚ ਘਰੇ ਨੂੰਹਾਂ-ਧੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਡਾਕਟਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਾਹਰ ਡੈਂਟਿਸਟ ਸਰਜਨ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਅੰਧਰਾਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ---ਸ਼ਾਮ ਹੋਣ ਸਾਰ ਦਿਸਨੋਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸੂਰਜ ਦੇ ਛਿਪਾਅ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੁਕਾਨ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਘਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੁਲਦੀਪ ਪੈਲੇਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ---ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਛੇਤੀ ਚਲੇ ਜਾਣ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਕਨ ਯਾਨੀ 'ਕੁਲਦੀਪ ਹੈਲਥ ਕਲੀਨਿਕ ਐਂਡ ਹਾਸਪੀਟਲ' ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੇਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਰੀਜ਼ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਘਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ---ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਮਰੀਜ਼ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਡਾਕਟਰੀ ਉਹਨਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦੀ…ਡਾਕਟਰੀ ਤਾਂ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਲ-ਬੂਤੇ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ। ਕਸਬੇ-ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮਰੀਜ਼, ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਕੋਲ ਆਣ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ---"ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਐ ਜੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ…ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੀ ਅੱਜ, ਸੋਚਿਆ, ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ ਹੁਰਾਂ ਤੋਂ ਤਾਕਤ ਦੀ ਬੋਤਲ ਈ ਲੁਆ ਚੱਲੀਏ। ਵੈਸੇ ਜੀ ਜ਼ਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਐ।" ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ੌਕੀਨ ਆਉਂਦੇ ਤੇ 'ਵੈਸੇ ਹੀ' ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਮਰੀਕੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਝੱਟਕਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ…ਇੰਜ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਲੱਥ ਜਾਂਦੀ ਜਿਹੜੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਟਰੈਕਟਰ, ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਤੇ ਟੈਨੀਵਿਜ਼ਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅਕਸਰ ਸ਼ੌਕੀਆ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਐਨਾ ਵੱਧ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਘੱਟੋਘੱਟ ਇਕ ਵਾਰੀ 'ਸ਼ਾਕ' ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੈ…ਸੋ ਇਕ ਪੰਥ ਤਿੰਨ ਕਾਜ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦਾਰੋਮਦਾਰ ਇਸੇ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਫੈਸ਼ਨ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੌਕ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਮਰੀਜ਼ ਘਰੋਂ ਹੀ ਘੱਟ ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ, ਫੇਰ ਦੁਕਾਨ ਯਾਨੀ ਹੈਲਥ ਕਲੀਨਿਕ ਵਿਚ ਕਿੱਦਾਂ ਪਹੁੰਚਦੇ? ਸੋ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਛੱਡ ਗਏ।
ਭੋਲੂ ਪੈਂਟਰ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜਾ ਭੈ ਚੰਬੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗੁਦਾਮ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲਦੀ---ਸੋ ਭੋਲੂ ਹੁਰੀਂ ਵੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਲੰਡਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਗੁਰੂਆਂ-ਪੀਰਾਂ, ਸੰਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦੇ।
ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਲਿਖਵਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਬੜਾ ਮੰਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ…ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਾਂਗ ਠੱਪ ਹੀ ਸਮਝੋ।
'ਭਾਈ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ' ਯਾਨੀ 'ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ' ਵਾਲੇ ਦੀ 'ਨਿੱਕੀ ਗਾਹਕੀ' ਵੀ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ…ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨਾ ਟੀਚਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਬੱਚੇ ! ਫੇਰ ਟਾਫ਼ੀਆਂ, ਚਿਊਂਗਮ, ਸਲੇਟੀਆਂ, ਪੈਨਸਲਾਂ ਤੇ ਚਾਕ ਕੌਣ ਖਰੀਦਦਾ ?
ਹੱਦ ਤਾਂ ਇਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਨਿੱਤ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਦਿਖਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਬੈਟ ਧਰੇ ਦੇ ਧਰੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਸੀ---ਨਾ ਰਬੜ ਦੇ ਬਾਲ ਵਿਕਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬੈਟ…ਗਲੀਆਂ, ਪਾਰਕ ਤੇ ਮੈਦਾਨ ਸੁੰਨੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ, ਕਿਸੇ ਬਾਂਝ ਬੇਵਾ ਦੀ ਸੁੰਨੀ ਗੋਦ ਵਾਂਗ ਹੀ।
ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਤਾਸ਼ ਦੇ ਪੈਕਟਾਂ ਤੇ ਸੱਪ-ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਗਾਹਕੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ, ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ। ਸੱਪ-ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੇਰੇ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ ਤੇ ਜਵਾਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਖੇਡ ਜਾਣਦੇ ਸਨ---ਇਕ-ਇਕ, ਦੋ-ਦੋ, ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੋ, ਨਿੱਕੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਜਾਓ ਤੇ ਸੌ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ 98 ਦੇ ਅੰਕ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਸੱਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ…ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਦੋ ਉੱਤੇ---ਹੈਤ ਤੇਰੀ ਦੀ---ਫੇਰ ਉਹੀ ਪੌੜੀਆਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਸੱਪਾਂ ਨਾਲ ਪੈਂਤਰੇ ਬਾਜੀ ਸ਼ੁਰੂ। ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਖੇਡ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸੇ ਖੇਡ ਦਾ ਚਸਕਾ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਸੀ…ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਸੱਪ-ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਕੁੜੀਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਘੁੰਮਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਛੱਡਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਕੋਈ ਮੰਗ ਸੀ ਤਾਂ 'ਪੌਡਰ ਵਾਲੇ ਸੁੱਕੇ ਦੁੱਧ' ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੀ, ਪੈਕਟ ਬੰਦ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਦੀ, ਡਬਲ-ਰੋਟੀਆਂ, ਜੇਬੀ-ਟਾਰਚਾਂ ਤੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਫਲਡ ਲਈਟਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦ ਰੌਸ਼ਨ ਰਾਤਾਂ ਤੇ ਕਰਫ਼ਿਊ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਰੀ ਸੀ, ਸਿਰ ਦਰਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਹੋਰ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ…ਘੇਰਲੂ ਡਾਕਟਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਇਲਾਜ਼ ਆਪ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਚੀਆਂ ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਰੇਕ ਸਖ਼ਸ਼ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਸਮੇਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ।
ਲੋਕ ਸੜਕਾਂ ਉੱਪਰ ਬੜੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਜਿਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹੋਣ…ਤੇ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਦੇਖਣ ਆਏ ਹੋਣ, ਜਿਸਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਏ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕਰਫ਼ਿਊ ਦਾ ਸਾਇਰਨ ਨਾ ਵੀ ਵੱਜਦਾ, ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ---ਉਹ ਲੰਮੀਆਂ-ਲੰਮੀਆ ਪਲਾਂਘਾਂ ਭਰਦੇ, ਆਪਣੇ ਘੁਰਨਿਆਂ ਵੱਲ ਨੱਸ ਤੁਰਦੇ।
ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਫਾਲਤੂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ---ਉਂਜ ਬੋਲੀ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਗੂੰਗਿਆਂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਸਮਝਦਾ ਹੋਏ। 'ਗੂੰਗੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂ ਰੱਬ' ਵਾਲੀ ਕਹਾਵਤ ਗਲਤ ਸਿੱਧ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ---ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਰੱਬ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਛਿਪਣ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ ? ਸਾਧਾਂ-ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮੋਨ-ਵਰਤ ਧਾਰ ਲਏ ਸਨ---ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਠੇਕੇ ਤੇ ਅਹਾਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ ਆਸ਼ਰਮ ਵਾਂਗ ਸੁੰਨੇ ਤੇ ਬੇਜਾਨ ਜਿਹੇ ਚੁੱਪ ਦੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਲਿਪਟੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ।
'ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਫਿਸ਼-ਵਰਾਈ ਸਪੈਸ਼ਲ, ਖਰੌੜੇ ਤੇ ਟਿੱਕਾ-ਕਲੇਜੀ' ਦਾ ਬੋਰਡ ਭੋਲੂ ਆਰਟਿਸਟ ਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਚਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ---ਹੁਣ 'ਮੀਟ ਵਾਲਾ ਚਬੂਤਰਾ' ਬਿਲਕੁਲ ਵੀਰਾਨ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਭੱਠੀ ਨੂੰ ਗਲੀ ਹਕੀਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਤੀ, ਮੁਸ਼ਕੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੱਡਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ਭਾਗ ਵੀ ਫੁੱਟ ਗਏ ਸਨ। ਕਦੀ ਉਹ ਆਪਣੇ 'ਯਾਰਾਂ-ਬੇਲੀਆਂ' ਨਾਲ 'ਭਰਪੂਰ ਪਾਵਰ ਵਾਲੇ ਖਰੌੜੇ' ਯਾਨੀ ਗੋਡਿਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਹੱਡ ਤੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੀ ਛੱਡੀ ਹੋਈ 'ਟਿੱਕਾ-ਕਲੇਜੀ' ਤੇ ਲਿੱਬੜੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਚੱਟ-ਚੱਟ ਕੇ ਏਨੇ ਮੋਟੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੱਲਣਾ-ਫਿਰਨਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ---ਹੁਣ ਵਿਚਾਰੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਉੱਤੇ ਢਿੱਲੀ ਖੱਲ ਲਮਕਾਈ, ਮੰਗਵੇਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਮੰਗਤਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਧੂੜ ਫੱਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ 'ਚਾਨਣ ਫਿਸ਼, ਮੀਟ, ਚਿਕਨ ਕਾਰਨਰ' ਦੇ ਫੱਟਿਆਂ ਹੇਠਾਂ ਵੜ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਚਾਨਣ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਭੱਠੀ ਕੋਲ ਪਈ ਮੁਸ਼ਕੀ ਕੁੱਤੀ, ਸਵਾਹ ਵਿਚ ਬੂਥੀ ਰਗੜਦਿਆਂ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦੀ। ਪਰ ਲੋਕ ਹੁਣ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਰੋਣ ਸੁਣ ਕੇ ਡਰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ…ਰੋਣ-ਧੋਣ ਦੀ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਕੀ ਆਦਮੀ, ਤੇ ਕੀ ਕੁੱਤਾ !
ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣੇ, ਹਰ ਆਦਮੀ ਆਪਣਾ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ---ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਚੰਗੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ। ਕਈ ਦਿਨ ਬੀਤ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਚੁੱਪਚਾਪ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਤਰੇੜਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ…ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਇਕੱਠ ਘੁੰਮਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਖਿਡਾਏ ਬੱਚੇ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਰਾਕਸ਼ਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਉਹ ਰਾਕਸ਼ਸ ਇਕੋ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਚਿੰਘਾੜਦੇ---ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ, ਨਾ ਮਕਸਦ।
ਤਲਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ, ਪੀਲੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਤੇ ਲਾਲ ਟੋਪੀਆਂ---ਆਦਮ-ਖੋਰ, ਆਦਮ-ਜਾਤ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਗਲੀ-ਕੁਚਿਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਕਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਨੁਮਾ ਭੂਤ ਆ ਕੇ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ---"ਦੁਕਾਨਾ ਬੰਦ ਕਰੋ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।" ਕਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਇਹੀ ਹੁਕਮ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ---"ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ, ਦੁਕਾਨਾ ਬੰਦ।" ਜੇ ਇਕ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਕੱਲ੍ਹ ਹੜਤਾਲ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਜ ਹੜਤਾਲ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੁਲਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਦੁਕਾਨਾ ਦੀ ਰੌਣਕ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਗਈ।
ਕਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰੇਤ ਆ ਕੇ ਕੜਕਦਾ, "ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ---ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਦੀ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸੀ ? ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।"
"ਪਰ ਕਿਉਂ ?"
"ਚਾਰ ਪਗੜੀਆਂ ਨੇ ਨੌਂ ਟੋਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੈ…ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।" ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।
ਫੇਰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰੇਤ ਆਉਂਦੇ, "ਖਬਰਦਾਰ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ---ਬਾਜ਼ਾਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹੇਗਾ। ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ।"
ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਦਾ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਏਨਾ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਜਾਨ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਇਕ ਤਾਂ ਉਂਜ ਵੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ ਉੱਪਰੋਂ ਮੁਸੀਬਤ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲੱਗੇ ਜਾਂ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡੱਬੇ ਦਾ ਦੁੱਧ, ਕਈ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬਾਸੀ ਡਬਲ-ਰੋਟੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਮਰਤਬਾਨ ਵਿਚ ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਤੇ ਟਾਫ਼ੀਆਂ ਉੱਪਰ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਰੁੱਖੀ-ਮਿੱਸੀ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਾਉਣ ਵਲਿਆਂ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕਿ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ 'ਹੈਲਥ' ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਡਾਊਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਦੀ ਇਹ ਹਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਤੋਂਦ (ਮੋਟੇ ਢਿੱਡ) ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਹਾਲ ਸਨ ਕਿ ਗੌਰਮਿੰਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵੀ ਮੇਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹੋਰ ਉਹ ਕਰਦੇ ਵੀ ਕੀ ? 'ਭੱਈਆ' ਰਾਮ ਅਵਤਾਰ ਆਪਣੀ ਫੈਕਟਰੀ ਯਾਨੀ ਲਾਂਡਰੀ ਬੰਦ ਕਰਕੇ 'ਆਪਣੇ ਦੇਸ' ਨੱਸ ਗਿਆ ਸੀ---ਸੋ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਵਰਦੀ ਫਿੱਟ ਆਉਂਦੀ ਪਾ ਬਹਿੰਦੇ।
ਇਸ 'ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ' (ਭਾਈ ਜੀ ਇਸ ਹੁਲੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੀ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ) ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ-ਸੂਰੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਆਉਂਦਾ, ਜੋ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ਭਾਈ ਜੀ 'ਸਤ ਬਚਨ' ਕਹਿ ਕੇ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ। ਜੋ ਕੋਈ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਦਾ, ਉਹ 'ਚੰਗਾ ਪੁੱਤਰ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਕਰਦੇ ਜਾਓ। ਜੇ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ 'ਅੱਛਾ ਬੇਟਾ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਕਿ ਆਪੁ ਹੀ ਚੁੱਕ ਦਿਓ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਸ਼ਟਰ-ਸੁੱਟੋ ਤੇ ਸ਼ਟਰ-ਚੁੱਕੋ ਦੇ ਤਮਾਸ਼ੇ ਜਿਹੇ ਤੋਂ ਭਾਈ ਜੀ ਤੰਗ ਆ ਗਏ, ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਲਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫਿਟਕਾਰਨ ਲੱਗੇ, "ਓਇ ਸੂਰ ਦਿਓ ਸ਼ਾਗਿਰਦੋ…ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਈ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹੋਗੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨ ਦਿਓਗੇ?' ਪਰ ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਕਦੋਂ ਸਨ?...ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਧਰਮ-ਯੁੱਧ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ---ਧਰਮ, ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਕਿ ਕੌਣ ਸੱਚਾ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਝੂਠਾ…ਬਲਿਕੇ ਸਿਰਫ ਇਹ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੇ ਟੋਪੀ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਜੇ ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ…ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ, ਦਿਮਾਗ਼, ਹੱਥ-ਪੈਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਕੁਝ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੀ ਸੀ---ਜਦੋਂ ਚੱਲਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਗਾ ਦੇਖਦੀ ਸੀ, ਨਾ ਪਿੱਛਾ, ਬਸ ਦਾਤਰੀ ਵਾਂਗ ਚੱਲੀ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, "ਖੋਤੀ ਦੇ ਖੁਰ…ਓ ਗਧੀ ਦੇ ਖੁਰੜਿਓ (ਇਹ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀਆਂ ਫੇਵਰੇਟ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਸਨ) ਉੱਲੂ ਦੇ ਜਾਮਨੋਂ (ਗਵਾਹ) ਤੇ ਸੂਰ ਦਿਓ ਹੱਡੋ।" ਇਹਨਾਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਬੇਧੜਕ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ। ਕਿਸੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਰੂੰਗਾ-ਝੂੰਗਾ' ਸਮਝਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ 'ਰੂੰਗੇ-ਝੂੰਗੇ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ 'ਬੋਨਸ' ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ 'ਡਿਸਕਾਊਂਟ' ਵਜੋਂ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਇਹ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਕ ਗਾਲ੍ਹ ਖਾਓ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵੱਟੇ ਦੋਗੋਲੀਆਂ ਲੈ ਜਾਓ।
ਹੁਣ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿ 'ਅਸੀਂ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ, ਟਾਈਮ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਰਹੇ ਆਂ।' ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਟਾਈਮ ਨੂੰ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਟਾਈਮ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ? ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਸਾਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੋਂ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਨ…'ਆਵਦਾ ਤਾਂ ਕੁਛ ਜਾਣਾ ਨੀਂ ਇਹਦਾ, ਨਾ ਰੰਨ, ਨਾ ਕੰਨ---ਸਾਨੂੰ ਮਰਵਾਊ ਸਾਲਾ, ਬਾਲ-ਬੱਚੜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ।' ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਭਾਈ ਜੀ 'ਤੇ ਖਿਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕਾਲੂ ਹਲਵਾਈ ਦਾ---ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਕੁਲਦੀਪ ਵੀ, ਉਸੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅੱਪ ਜਾਂ ਡਾਊਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀਆਂ ਲੁੱਟੀਆਂ ਤੇ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ, ਤੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਲੱਥ-ਪੱਥ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। 'ਜਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨ ਹੈ' ਦੇ ਅਸੂਲ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਖ਼ਸ਼ ਅਮਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਸੂਲ ਕੌਣ ਸਮਝਾਏ ?
ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨਾ ਵਾਲੇ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਏਨੀ ਵਾਰੀ ਹੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ---ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਅੱਪ। ਦਸੇ ਵਾਰੀ ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਦਸੇ ਵਾਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ…ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਇਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਰਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ 'ਲੰਮ-ਲੇਟ' ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਭਾਈ ਜੀ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ 'ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ' ਅਤੇ 'ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ' ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੀ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਉਸ ਰਾਤ ਇਕ ਵਾਰੀ---ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਵਾਰੀ, ਭਾਈ ਜੀ ਆਪਣੇ ਗਾਊ ਸਿਰਹਾਣੇ ਤੇ ਪੱਲੇ ਵਾਲੇ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਤੋਂ ਉਠੇ ਤੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਦੇਖਿਦਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸ਼ਟਰ ਬਿਲਕੁਲ ਅੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੇਵੀਂ ਵਾਰ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ---ਧੜਧੜ ਡਿੱਗੇ ਕਲੰਡਰਾਂ ਤੇ ਕਾਪੀਆਂ ਨਾਲ ਫਰਸ਼ ਭਰ ਗਿਆ, ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਗਾਊ ਸਿਰਹਾਣਾ ਤੇ ਗੱਦਾ ਉਸ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ ; ਟਾਫ਼ੀਆਂ, ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ, ਪੈਨਸਲਾਂ, ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮਰਤਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਾਰਲੇ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਲਗੀਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਲਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸ਼ੋ-ਕੇਸ ਉਲਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਗਲੱਛ ਦੇਣ, ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੇਟੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਦੇਖਦਿਆਂ-ਦੇਖਦਿਆਂ ਫਰਸ਼ ਤੋਂ ਛੱਤ ਤਕ ਚਿਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਾਮਾਨ, ਕਿਸੇ ਦੈਂਤ ਦੀ ਕੈ ਵਾਂਗ, ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਲੇਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਨਹੂੰ-ਪਾਲਸ਼ਾਂ, ਲਵੈਂਡਰਾਂ, ਸੈਂਟਾਂ ਤੇ ਆਫਟਰ-ਸ਼ੇਵ ਸਲਿਊਸ਼ਨਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ ਉਸ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਡੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ…ਫੇਰ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ, ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ, ਪਲਾਸਟਕ ਦੀਆਂ ਬਾਲਾਂ, ਕ੍ਰਿਕਟ ਬੈਟ, ਗੇਂਦਾਂ ਤੇ ਜਨਤੀਆਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ, ਪਟਾਕਿਆਂ ਦਾ ਖਿਲਾਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮਾਚਸਾਂ ਦੇ ਡੱਬੇ---ਤੇ ਫੇਰ, ਬਸ ਇਕੋ ਤੀਲੀ ਦੀ ਕਸਰ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਮਾਚਸ ਦੀ ਉਹ ਤੀਲੀ ਵੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਬਾਲ ਕੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਦੀਵਾ ਬਲਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਮੱਸਿਆ ਦੀ ਕਾਲੀ ਬੋਲੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸੜਨ ਸਦਕਾ ਪੂਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਦੀਵਾਲੀ ਵਰਗਾ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਭਾਈ ਦੇ ਲਲਕਾਰੇ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ---"ਖੋਤੀ ਦੇ ਖੁਰੋ…ਹੁਣ ਕਰਾਓ ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ, ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ। ਸੂਰ ਦਿਓ ਪੁੱਤਰੋ…ਹੁਣ ਕਰਾਓ ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।"
…ਤੇ ਅੱਜ ਤੀਕ ਬਾਬਾ ਸੀਟੀਆਂ ਵਾਲਾ, ਸੀਟੀ ਵਜਾਅ-ਵਜਾਅ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕੂਕਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। "ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ, ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ…ਵਨ-ਟੂ-ਥਰੀ-ਫੋਰ---ਨਾ ਕੋਈ ਮੁਰਗਾ, ਨਾ ਕੋਈ ਮੋਰ…ਨਾ ਕੋਈ ਸੰਤ, ਨਾ ਕੋਈ ਚੋਰ…ਨਾ ਕੋਈ ਵਿੰਡੋ, ਨਾ ਕੋਈ ਡੋਰ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ---ਲੈਫ਼ਟ-ਰਾਈਟ, ਢਿੰਬਰੀ-ਟਾਈਟ…ਸ਼ਟਰ-ਅੱਪ, ਸ਼ਟਰ-ਡਾਊਨ।"
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਬੋਲ ਪਿਆ :: ਲੇਖਕ : ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਬੋਲ ਪਿਆ :: ਲੇਖਕ : ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ
ਸੰਪਰਕ : 12, ਬਸੰਤ ਨਗਰ, ਸੋਡਲ ਰੋਡ, ਜਲੰਧਰ-144004. ਫੋਨ : 0181-2295392
ਪੋਸਟਿੰਗ : ਅਨੁ. : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.
-----------------------------------------------------------
"ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ?"
ਸਤੰਬਰ 1983
ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦੀ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਸਾਲ 'ਚ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਫੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਤਕ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਇਕ ਉਪਨਗਰ 'ਭਿਅੰਦਰ' ਵਿਖੇ ਸਾਡਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਲਾਵਲਪੁਰ ਪਿੰਡ 'ਚੋਂ ਉਹ ਬੰਬਈ ਜਾ ਪੁੱਜਾ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਸੋਢੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ। ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਰਬਦੀਪ ਢਿਲੋਂ, ਤਰਨਤਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਪੱਟੀ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਕੇਸ ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਪੱਟੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਚ ਥੀਏਟਰ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਆਉਣਲ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਐਕਟਿੰਗ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਬੰਬਈ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਸ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਰੋਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ (ਸਰਬਦੀਪ) ਤੇ ਮੇਰਾ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਦੋਸਤ ਹੈ---ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਪ, ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਨੂੰ 'ਭਿਅੰਦਰ' ਵਿਖੇ ਮਿਲਣ ਗਏ ਸਾਂ। ਸ਼ਬਾਬ ਇਥੇ ਇਕ ਫਲੈਟ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਅਸਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਡਟ ਕੇ ਡਿਨਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਗਏ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਛੱਡਣ ਆਇਆ ਸ਼ਬਾਬ, ਸਾਨੂੰ ਰਾਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਾਤ ਕਾਹਦੀ, ਓਥੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈਂਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਭਿਅੰਦਰ ਤੋਂ ਅੰਧੇਰੀ ਲਈ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਸ ਨੀਂਦ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਇਕ ਭਾਰੇ ਜਿਹੇ ਹੱਥ ਨੇ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ 'ਧੈਂਅ' ਕਰਦਾ ਵੱਜਾ। ਮੈਂ ਅੱਬੜਵਾਹੇ ਜਾਗਿਆ।
"ਸਰਦਾਰ ਜੀ ! ਇਧਰ ਆਈਏ" ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਮੈਂ ਉੱਠ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਫ਼ਾਸਟ ਟਰੇਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਹੁਣ ਉਹ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਸਨ।
"ਆਪ ਲੋਗ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਬੱਸੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਉਤਾਰ ਕਰ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ਨਾ ?" ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ।
ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਸਮਝ 'ਚ ਆ ਗਈ। ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਉਂਘਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਂਘਲਾ ਰਹੇ ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਟਰੇਨ ਦੇ ਪੂਰੇ ਡੱਬੇ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ। ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਮੈਂ ਬਰਫ਼ ਵਾਂਗ ਠਰ ਗਿਆ।
"ਆਪ ਬੋਲਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ! ਅਬ ਹਮ ਆਪ ਕੋ ਇਸ ਚਲਤੀ ਗਾਡੀ ਸੇ ਨੀਚੇ..."
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੀ ਦਿਆਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ? ਕੀ ਬੋਲਾਂ ਮੈਂ। ਸਿਰਫ਼ ਜਾਨ ਦੀ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਾਂ? ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਬੁੜ-ਬੁੜਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, "ਦੇਖੀਏ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਵਹਾਂ ਪਰ, ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਸਭੀ ਭਾਈਓਂ…।"
"ਹਮ ਆਪ ਕੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਸੁਨਨੇ ਵਾਲੇ। ਹਮੇਂ ਯੇ ਬਤਲਾਈਏ ਕਿ ਜੋ ਲੋਗ ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ, ਵੋਹ ਸਿੱਖ ਹੈਂ ਨਾ?"
ਮੈਂ ਫਿਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਤਾਲਾ ਵੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਤਾਲੇ ਜੜ ਦਿੱਤੇ ਹਨ? ਐਨਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਦਲੀਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ? ਕਿਹੜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਏ?
ਟਰੇਨ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਵੀ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਆ ਗਿਆ। ਦੀਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ, "ਦੇਖੀਏ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਛ ਲੋਕ ਹੈਂ, ਜੋ ਐਸਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ।"
ਦੀਪ ਦੀ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਰਲ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕਲੀਨ ਸ਼ੇਵਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਅੰਧੇਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਪ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਦੋਵੇਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਾਂ। ਦੀਪ, ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਆ ਕੇ ਬਸ 'ਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨੋਂ ਝਿਜਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੀਪ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ, ਬੰਬਈ 'ਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਓਵੇਂ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਉਂ ਸ਼ਬਦ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਰਹੇ? ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੋਸਤ ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸਟਿੱਲ-ਫ਼ੋਟੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ਰ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਦਾ ਹੀ ਵਸਨੀਕ ਹੈ---ਇਕ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਫ਼ੋਟੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ਰ। ਮੂਡ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਆਏ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਫ਼ੋਟੋ ਸੈਸ਼ਨ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੀ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਰਹਿੰਦੇ...ਪਰ ਉਹ ਮੂਡ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮਹੀਨਾਮਹੀਨਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਫ਼ੋਨ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੰਬਈ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਹ ਖਿੜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਂਦਰਾ ਦੀ ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸੇ ਕਲੱਬ 'ਚ ਮੈਂ ਤੇ ਜੱਗੀ (ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ) ਹਰ ਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣ ਦਾ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ੁਕੀਨ ਹੈ। ਉਂਜ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਕਲੱਬ 'ਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰੇ ਭਰੇ ਲਾਅਨ 'ਚ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਾਈਟਾਂ। ਗੋਲ ਟੇਬਲਾਂ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੇ ਹੁਸੀਨ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਪਿਆਰੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਜੱਗੀ ਦੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਬੜੇ ਪਿਆਰੇ ਇਨਸਾਨ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਕੁ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਅਨੰਤ, ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਦੋਸਤ ਹੈ...ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਪਰਸਰ ਹੈ। ਕੇ. ਐਸ. ਨੰਦਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹਨ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਪਾਇਲਟ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਹ ਲੋਕ ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ 'ਚ ਜੱਗੀ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਕਲੱਬ 'ਚ ਪੁੱਜਿਆ ਤਾਂ ਮਾਲੀ, ਅਨੰਤ, ਨੰਦਾ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਦੋਸਤ ਪਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਏਸੇ ਟੇਬਲ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮੁਟਿਆਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਜੱਗੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਕ ਕੁਰਸੀ ਹੋਰ ਮੰਗਵਾਈ। ਅਨੰਤ ਅਤੇ ਨੰਦੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਨੰਤ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥਕਦਾ। ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਜਾਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੰਦਾ 6 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਸਰਦਾਰ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅੱਖ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ।
ਬੀਅਰ ਦੇ ਗਲਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਪਏ ਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਬਰਫ਼ ਮੰਗਵਾਈ।
"ਯੇਹ ਨੀਲੂ ਹੈ। ਸ਼ੀ ਇਜ਼ ਅ ਫ਼ਰੈਂਡ ਆਫ਼ ਅਨੰਤ।" ਜੱਗੀ ਨੇ ਓਥੇ ਬੈਠੀ ਸੋਹਣੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ, "ਏਅਰ ਹੋਸਟੈਸ ਹੈ।"
"ਔਰ ਯੇਹ ਹੈਂ ਮਿਸਟਰ ਰੈਡੀ, ਨੰਦਾ ਕੇ ਦੋਸਤ।" ਮੈਂ ਰੈਡੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ।
ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਮੈਂ ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਜੱਗੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਲੇ ਵੱਜੇ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਅੱਜ ਨਾ ਅਨੰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਨੰਦਾ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਅਨੰਤ ਉਠਿਆ, "ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਕੋ ਛੋੜਨੇ ਜਾ ਰਹਾ ਹੂੰ।" ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਉਹ ਮਰਿਆ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਜੱਗੀ, ਨੰਦਾ, ਰੈਡੀ ਤੇ ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਕਲੱਬ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਨੰਦਾ ਮੇਰੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਬਾਂਹ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਬੜੀ ਖਰਾਬ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ। ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਘੁਲਣ ਮਿਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਏ ਓਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ…? ਉਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਜੋ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ...?"
ਨੰਦਾ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਾ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕੇ. ਐਸ. ਨੰਦਾ ਨੂੰ। ਨੰਦਾ ਤੇ ਅਨੰਤ ਦੇ ਵਤੀਰੇ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਓਪਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮਾਰਚ 1987
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਵਾਪਰਿਆ। ਬਲਿਊ-ਸਟਾਰ ਅਪਰੇਸ਼ਨ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ। ਬੰਬਈ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਲ ਠਾਕਰੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਗਿਆ। ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ 'ਚ ਮੇਰਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੱਗੀ (ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ) ਓਥੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਅਨੰਤ ਦਾ ਹੱਥ ਹਿਲਿਆ। ਅਨੰਤ ਆਪਣੀ ਫ਼ਰੈਂਡ ਨੀਲੂ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਨੰਤ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਅਨੰਤ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲਈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਟੇਬਲ ਤਕ ਲੈ ਗਿਆ। "ਨੀਲੂ ! ਜਲੰਧਰ ਸੇ ਹਮਾਰੇ ਦੋਸਤ! ਯਹਾਂ ਆਤੇ ਰਹਿਤੇ ਹੈਂ।"
"ਹਾਂ, ਪਹਿਲੇ ਮੈਂ ਇਨਸੇ ਮਿਲੀ ਹੂੰ।" ਨੀਲੂ ਚਹਿਕੀ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਮੈਂ ਭੀ ਜਲੰਧਰ ਕੀ ਹੂੰ।"
"ਹੱਛਾ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?" ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਬੋਲ ਲੈਂਦੀ ਆਂ। ਦਰਅਸਲ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੰਗਲਿਸ਼।" ਨੀਲੂ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਐਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਜੱਗੀ ਅਤੇ ਨੰਦਾ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਮਿਲੇ ਸਾਂ।
ਜੱਗੀ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦਾ ਆਡਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਗੱਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੋਈਆਂ। ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲ ਉਹ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੁੱਛ ਸਕੇ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਪੇ ਹੀ ਛੋਹ ਬੈਠੇ।
"ਉਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ।" ਨੰਦਾ ਨੇ ਆਖਿਆ।
"ਯੇਹੀ ਤੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਹਾ ਹੂੰ ! ਵੋਹ ਕੌਣ ਲੋਗ ਹੈਂ? ਜੋ ਇਸ ਤਰਹ ਬੇ-ਰਹਿਮੀ ਸੇ ਹਰ ਤਰਹ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ…ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਬੂੜੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈ, ਔਰਤੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈ। ਆਪਨੇ ਨੇਤਾਓਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਕਿਸੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਕੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੇ। ਵੋਹ ਤੋ ਸਿਰਫ਼ 'ਅਫ਼ਰਾ ਤਫ਼ਰੀ' ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹੈ। ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹੈਂ।"
"ਪੁਲੀਸ ਕਾ ਰੋਲ ਵਹਾਂ ਪਰ ਕਿਆ ਹੈ? ਹਮ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਭੀ ਵਹਾਂ ਪਰ ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਅ ਰਹੀ ਹੈ।" ਜੱਗੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਹਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਸਹਿਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ 'ਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।"
"ਸ਼ਾਇਦ ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਚਾਹਤੀ ਵਹਾਂ ਪਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋ।" ਅਨੰਤ ਬੋਲਿਆ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਿਨ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ। ਪਿਛੋਂ ਨੀਲੂ ਨੇ ਇਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣਾਈ, ਅਸੀਂ ਰਤਾ ਡੇਢ ਵਜੇ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ ਤੇ ਫਿਰ ਜੱਗੀ ਮੈਨੂੰ ਹੋਟਲ ਛੱਡਣ ਲਈ ਆਇਆ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਤਾ।
ਸਤੰਬਰ 1990
ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਬੰਬਈ ਦੀ ਸੀਟ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਾ ਬੁੱਕ ਹੋ ਸਕੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੱਡੀਆਂ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਦਿੱਲੀਓਂ ਬੁੱਕ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਉਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹੋਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਟਰੇਨ ਦੀ ਉਡੀਕ 'ਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਤਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਟੈਚੀ-ਕੇਸ ਉਤੇ ਸੋਟੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਯੇ ਆਪ ਕਾ ਹੈ?" ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। ਉਹ 'ਜਰਨਲਿਸਟ' ਲਫ਼ਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਅਗਾਂਹ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਪਰ ਐਨੇ ਵੱਡੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਉਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਖੜੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਅਟੈਚੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖਿਆ। ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਟੀਸ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਜੇ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੈਸ ਦਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਟੈਚੀ ਕੇਸ ਜ਼ਰੂਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ।
ਖੈਰ ! ਟਰੇਨ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬਰਥ ਨੰਬਰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉਤੇ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚੇ। ਛੁੱਟੀਆਂ 'ਚ ਉਹ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨਪੁਰ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ 'ਕਰਾੜ' ਦੇ ਇਕ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ 'ਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀਆ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਬੱਚੇ ਬੜੇ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਸਨ, ਪਰ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਸਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
"ਹਮ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਗੈਰਾ ਸੇ ਹੋ ਕਰ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਵਹਾਂ ਪਰ ਤੋਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਹਮ ਇਧਰ ਬੈਠੇ ਸੋਚਤੇ ਹੈਂ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੈਂ।" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੇ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅੱਗੇ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"
"ਯੇਹ ਬਾਤ ਆਪ ਕੀ ਠੀਕ ਹੈ ! ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਕੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਫ਼ਸਲੇਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਮਾਰ
ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬੰਬਈ 'ਚ ਸਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਜਣ ਜੋ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਇਹ ਗਿਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ (ਮਤਲਬ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ)। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, 'ਕੀ ਤਬਾਹ ਹੋਇਆ? ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਸਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੁਵੱਲਾ ਸਹਿਮ (ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ) ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਓਥੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਨਾਰਮਲ ਹੈ।'
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧੀ ਜੋ ਦਸਵੀਂ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ, ਜਰਨਲਿਸਟ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ। ਉਂਜ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦੇ ਸਨ।
ਗੁਜਰਾਤ 'ਚ ਟਰੇਨ ਪੁੱਜੀ ਤਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਮਚਾਰੀ ਗੱਡੀ 'ਚ ਚੜ੍ਹ ਪਏ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਾਸੋਂ ਲੰਘੇ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਡੀਆਂ
"ਆਪ ਖੋਲ੍ਹੀਏ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਕੋ।" ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਇਆ ਤਾਂ ਕਿ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਿਪਾਹੀ ਰੈਂਕ ਵਾਲੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਨੇ ਦੋ ਮਿੰਟ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਘੋਖਣ ਨੂੰ ਲਾਏ। ਕਾਰਡ ਮੋੜਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਆਪ ਖੋਲ੍ਹੀਏ ਨਾ ਅਟੈਚੀਕੇਸ।"
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਉਪਰਲੀ ਸੀਟ ਉਤੇ ਬੈਠਾ ਸਾਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਝੱਟ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ।
"ਇਨਕਾ ਅਟੈਚੀ ਕਿਉਂ ਖੁਲਵਾਤੇ ਹੋ?" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਹਮਾਰਾ ਭੀ ਖੁਲ੍ਹਵਾਓ ਨਾ। ਕਿਆ ਹਮਾਰੇ ਸਿਰ ਪਰ ਪਗੜੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲੀਏ ਆਪ ਹਮੇਂ ਛੋੜ ਰਹੇ ਹੈਂ? ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ਇਨ ਕਾ ਅਟੈਚੀਕੇਸ, ਪਹਿਲੇ ਹਮਾਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ, ਫਿਰ ਇਨ ਕਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ।" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਬਿਠਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੱਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਰੋਂ ਸਿਪਾਹੀ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਲਮਕਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਗਏ। ਮੈਂ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਗੇ ਬਿਠਾਇਆ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਜੇ ਵੀ ਠੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਕਿੰਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।
ਬੰਬਈ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਂਗ ਹੱਸ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਬੋਰੀਵਾਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਉਤਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਿਲੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਟਾ ਲਏ ਸਨ।
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਚੱਲਦੀ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਜੁੜਨ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ…
ਸੰਪਰਕ : 12, ਬਸੰਤ ਨਗਰ, ਸੋਡਲ ਰੋਡ, ਜਲੰਧਰ-144004. ਫੋਨ : 0181-2295392
ਪੋਸਟਿੰਗ : ਅਨੁ. : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.
-----------------------------------------------------------
"ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ?"
ਸਤੰਬਰ 1983
ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦੀ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਸਾਲ 'ਚ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਫੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਤਕ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਇਕ ਉਪਨਗਰ 'ਭਿਅੰਦਰ' ਵਿਖੇ ਸਾਡਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਲਾਵਲਪੁਰ ਪਿੰਡ 'ਚੋਂ ਉਹ ਬੰਬਈ ਜਾ ਪੁੱਜਾ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਸੋਢੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ। ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਰਬਦੀਪ ਢਿਲੋਂ, ਤਰਨਤਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਪੱਟੀ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਕੇਸ ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਪੱਟੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਚ ਥੀਏਟਰ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਆਉਣਲ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਐਕਟਿੰਗ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਬੰਬਈ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਸ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਰੋਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ (ਸਰਬਦੀਪ) ਤੇ ਮੇਰਾ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਦੋਸਤ ਹੈ---ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਪ, ਸ਼ਬਾਬ ਅਲਾਵਲਪੁਰੀ ਨੂੰ 'ਭਿਅੰਦਰ' ਵਿਖੇ ਮਿਲਣ ਗਏ ਸਾਂ। ਸ਼ਬਾਬ ਇਥੇ ਇਕ ਫਲੈਟ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਅਸਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਡਟ ਕੇ ਡਿਨਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਗਏ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਛੱਡਣ ਆਇਆ ਸ਼ਬਾਬ, ਸਾਨੂੰ ਰਾਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਾਤ ਕਾਹਦੀ, ਓਥੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈਂਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਭਿਅੰਦਰ ਤੋਂ ਅੰਧੇਰੀ ਲਈ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਸ ਨੀਂਦ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਇਕ ਭਾਰੇ ਜਿਹੇ ਹੱਥ ਨੇ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ 'ਧੈਂਅ' ਕਰਦਾ ਵੱਜਾ। ਮੈਂ ਅੱਬੜਵਾਹੇ ਜਾਗਿਆ।
"ਸਰਦਾਰ ਜੀ ! ਇਧਰ ਆਈਏ" ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਮੈਂ ਉੱਠ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਫ਼ਾਸਟ ਟਰੇਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਹੁਣ ਉਹ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਸਨ।
"ਆਪ ਲੋਗ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਬੱਸੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਉਤਾਰ ਕਰ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ਨਾ ?" ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ।
ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਸਮਝ 'ਚ ਆ ਗਈ। ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਉਂਘਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਂਘਲਾ ਰਹੇ ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਟਰੇਨ ਦੇ ਪੂਰੇ ਡੱਬੇ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ। ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਮੈਂ ਬਰਫ਼ ਵਾਂਗ ਠਰ ਗਿਆ।
"ਆਪ ਬੋਲਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੋ ! ਅਬ ਹਮ ਆਪ ਕੋ ਇਸ ਚਲਤੀ ਗਾਡੀ ਸੇ ਨੀਚੇ..."
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੀ ਦਿਆਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ? ਕੀ ਬੋਲਾਂ ਮੈਂ। ਸਿਰਫ਼ ਜਾਨ ਦੀ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਾਂ? ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਬੁੜ-ਬੁੜਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, "ਦੇਖੀਏ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਵਹਾਂ ਪਰ, ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਸਭੀ ਭਾਈਓਂ…।"
"ਹਮ ਆਪ ਕੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਸੁਨਨੇ ਵਾਲੇ। ਹਮੇਂ ਯੇ ਬਤਲਾਈਏ ਕਿ ਜੋ ਲੋਗ ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ, ਵੋਹ ਸਿੱਖ ਹੈਂ ਨਾ?"
ਮੈਂ ਫਿਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਤਾਲਾ ਵੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਤਾਲੇ ਜੜ ਦਿੱਤੇ ਹਨ? ਐਨਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਦਲੀਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ? ਕਿਹੜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਏ?
ਟਰੇਨ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਦੀਪ ਢਿਲੋਂ ਵੀ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਆ ਗਿਆ। ਦੀਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ, "ਦੇਖੀਏ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਛ ਲੋਕ ਹੈਂ, ਜੋ ਐਸਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ।"
ਦੀਪ ਦੀ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਰਲ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕਲੀਨ ਸ਼ੇਵਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਅੰਧੇਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਪ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਦੋਵੇਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਾਂ। ਦੀਪ, ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਆ ਕੇ ਬਸ 'ਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨੋਂ ਝਿਜਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੀਪ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ, ਬੰਬਈ 'ਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਓਵੇਂ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਉਂ ਸ਼ਬਦ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਰਹੇ? ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੋਸਤ ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸਟਿੱਲ-ਫ਼ੋਟੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ਰ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਦਾ ਹੀ ਵਸਨੀਕ ਹੈ---ਇਕ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਫ਼ੋਟੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ਰ। ਮੂਡ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ 'ਚ ਆਏ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਫ਼ੋਟੋ ਸੈਸ਼ਨ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੀ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਰਹਿੰਦੇ...ਪਰ ਉਹ ਮੂਡ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮਹੀਨਾਮਹੀਨਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਫ਼ੋਨ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੰਬਈ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਹ ਖਿੜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਂਦਰਾ ਦੀ ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸੇ ਕਲੱਬ 'ਚ ਮੈਂ ਤੇ ਜੱਗੀ (ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ) ਹਰ ਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣ ਦਾ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ੁਕੀਨ ਹੈ। ਉਂਜ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਕਲੱਬ 'ਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰੇ ਭਰੇ ਲਾਅਨ 'ਚ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਾਈਟਾਂ। ਗੋਲ ਟੇਬਲਾਂ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੇ ਹੁਸੀਨ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਪਿਆਰੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਜੱਗੀ ਦੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਬੜੇ ਪਿਆਰੇ ਇਨਸਾਨ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਕੁ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਅਨੰਤ, ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਦੋਸਤ ਹੈ...ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਪਰਸਰ ਹੈ। ਕੇ. ਐਸ. ਨੰਦਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹਨ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਪਾਇਲਟ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਹ ਲੋਕ ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ 'ਚ ਜੱਗੀ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਕਲੱਬ 'ਚ ਪੁੱਜਿਆ ਤਾਂ ਮਾਲੀ, ਅਨੰਤ, ਨੰਦਾ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਦੋਸਤ ਪਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਏਸੇ ਟੇਬਲ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮੁਟਿਆਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਜੱਗੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਕ ਕੁਰਸੀ ਹੋਰ ਮੰਗਵਾਈ। ਅਨੰਤ ਅਤੇ ਨੰਦੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਨੰਤ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥਕਦਾ। ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਜਾਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੰਦਾ 6 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਸਰਦਾਰ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅੱਖ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ।
ਬੀਅਰ ਦੇ ਗਲਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਪਏ ਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਬਰਫ਼ ਮੰਗਵਾਈ।
"ਯੇਹ ਨੀਲੂ ਹੈ। ਸ਼ੀ ਇਜ਼ ਅ ਫ਼ਰੈਂਡ ਆਫ਼ ਅਨੰਤ।" ਜੱਗੀ ਨੇ ਓਥੇ ਬੈਠੀ ਸੋਹਣੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ, "ਏਅਰ ਹੋਸਟੈਸ ਹੈ।"
"ਔਰ ਯੇਹ ਹੈਂ ਮਿਸਟਰ ਰੈਡੀ, ਨੰਦਾ ਕੇ ਦੋਸਤ।" ਮੈਂ ਰੈਡੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ।
ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਮੈਂ ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਜੱਗੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਲੇ ਵੱਜੇ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਅੱਜ ਨਾ ਅਨੰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਨੰਦਾ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਅਨੰਤ ਉਠਿਆ, "ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਕੋ ਛੋੜਨੇ ਜਾ ਰਹਾ ਹੂੰ।" ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਉਹ ਮਰਿਆ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਜੱਗੀ, ਨੰਦਾ, ਰੈਡੀ ਤੇ ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਕਲੱਬ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਨੰਦਾ ਮੇਰੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਬਾਂਹ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਬੜੀ ਖਰਾਬ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ। ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਘੁਲਣ ਮਿਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਏ ਓਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ…? ਉਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਜੋ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ...?"
ਨੰਦਾ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਾ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕੇ. ਐਸ. ਨੰਦਾ ਨੂੰ। ਨੰਦਾ ਤੇ ਅਨੰਤ ਦੇ ਵਤੀਰੇ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਓਪਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮਾਰਚ 1987
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਵਾਪਰਿਆ। ਬਲਿਊ-ਸਟਾਰ ਅਪਰੇਸ਼ਨ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ। ਬੰਬਈ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਲ ਠਾਕਰੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਗਿਆ। ਐਮ. ਆਈ. ਜੀ. ਕਲੱਬ 'ਚ ਮੇਰਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੱਗੀ (ਜਗਦੀਸ਼ ਮਾਲੀ) ਓਥੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਅਨੰਤ ਦਾ ਹੱਥ ਹਿਲਿਆ। ਅਨੰਤ ਆਪਣੀ ਫ਼ਰੈਂਡ ਨੀਲੂ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਨੰਤ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਅਨੰਤ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲਈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਟੇਬਲ ਤਕ ਲੈ ਗਿਆ। "ਨੀਲੂ ! ਜਲੰਧਰ ਸੇ ਹਮਾਰੇ ਦੋਸਤ! ਯਹਾਂ ਆਤੇ ਰਹਿਤੇ ਹੈਂ।"
"ਹਾਂ, ਪਹਿਲੇ ਮੈਂ ਇਨਸੇ ਮਿਲੀ ਹੂੰ।" ਨੀਲੂ ਚਹਿਕੀ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਮੈਂ ਭੀ ਜਲੰਧਰ ਕੀ ਹੂੰ।"
"ਹੱਛਾ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?" ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਬੋਲ ਲੈਂਦੀ ਆਂ। ਦਰਅਸਲ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੰਗਲਿਸ਼।" ਨੀਲੂ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਐਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਜੱਗੀ ਅਤੇ ਨੰਦਾ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਮਿਲੇ ਸਾਂ।
ਜੱਗੀ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦਾ ਆਡਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਗੱਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੋਈਆਂ। ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲ ਉਹ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੁੱਛ ਸਕੇ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਪੇ ਹੀ ਛੋਹ ਬੈਠੇ।
"ਉਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ।" ਨੰਦਾ ਨੇ ਆਖਿਆ।
"ਯੇਹੀ ਤੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਹਾ ਹੂੰ ! ਵੋਹ ਕੌਣ ਲੋਗ ਹੈਂ? ਜੋ ਇਸ ਤਰਹ ਬੇ-ਰਹਿਮੀ ਸੇ ਹਰ ਤਰਹ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ…ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਬੂੜੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈ, ਔਰਤੋਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈ। ਆਪਨੇ ਨੇਤਾਓਂ ਕੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਕਿਸੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਕੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੇ। ਵੋਹ ਤੋ ਸਿਰਫ਼ 'ਅਫ਼ਰਾ ਤਫ਼ਰੀ' ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹੈ। ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹੈਂ।"
"ਪੁਲੀਸ ਕਾ ਰੋਲ ਵਹਾਂ ਪਰ ਕਿਆ ਹੈ? ਹਮ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਭੀ ਵਹਾਂ ਪਰ ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਅ ਰਹੀ ਹੈ।" ਜੱਗੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਹਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਸਹਿਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ 'ਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।"
"ਸ਼ਾਇਦ ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਚਾਹਤੀ ਵਹਾਂ ਪਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋ।" ਅਨੰਤ ਬੋਲਿਆ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਿਨ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ। ਪਿਛੋਂ ਨੀਲੂ ਨੇ ਇਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣਾਈ, ਅਸੀਂ ਰਤਾ ਡੇਢ ਵਜੇ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ ਤੇ ਫਿਰ ਜੱਗੀ ਮੈਨੂੰ ਹੋਟਲ ਛੱਡਣ ਲਈ ਆਇਆ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਤਾ।
ਸਤੰਬਰ 1990
ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਬੰਬਈ ਦੀ ਸੀਟ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਾ ਬੁੱਕ ਹੋ ਸਕੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੱਡੀਆਂ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਦਿੱਲੀਓਂ ਬੁੱਕ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਉਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹੋਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਟਰੇਨ ਦੀ ਉਡੀਕ 'ਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਤਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਟੈਚੀ-ਕੇਸ ਉਤੇ ਸੋਟੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਯੇ ਆਪ ਕਾ ਹੈ?" ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। ਉਹ 'ਜਰਨਲਿਸਟ' ਲਫ਼ਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਅਗਾਂਹ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਪਰ ਐਨੇ ਵੱਡੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਉਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਖੜੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਅਟੈਚੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖਿਆ। ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਟੀਸ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਜੇ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੈਸ ਦਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਟੈਚੀ ਕੇਸ ਜ਼ਰੂਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ।
ਖੈਰ ! ਟਰੇਨ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬਰਥ ਨੰਬਰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉਤੇ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚੇ। ਛੁੱਟੀਆਂ 'ਚ ਉਹ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨਪੁਰ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ 'ਕਰਾੜ' ਦੇ ਇਕ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ 'ਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀਆ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਬੱਚੇ ਬੜੇ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਸਨ, ਪਰ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਸਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
"ਹਮ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਗੈਰਾ ਸੇ ਹੋ ਕਰ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਵਹਾਂ ਪਰ ਤੋਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਹਮ ਇਧਰ ਬੈਠੇ ਸੋਚਤੇ ਹੈਂ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੈਂ।" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੇ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅੱਗੇ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"
"ਯੇਹ ਬਾਤ ਆਪ ਕੀ ਠੀਕ ਹੈ ! ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਕੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਫ਼ਸਲੇਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੂਓਂ ਕੋ ਮਾਰ
ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬੰਬਈ 'ਚ ਸਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਜਣ ਜੋ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬੰਬਈ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਇਹ ਗਿਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ (ਮਤਲਬ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ)। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, 'ਕੀ ਤਬਾਹ ਹੋਇਆ? ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਸਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੁਵੱਲਾ ਸਹਿਮ (ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ) ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਓਥੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਨਾਰਮਲ ਹੈ।'
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧੀ ਜੋ ਦਸਵੀਂ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ, ਜਰਨਲਿਸਟ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ। ਉਂਜ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦੇ ਸਨ।
ਗੁਜਰਾਤ 'ਚ ਟਰੇਨ ਪੁੱਜੀ ਤਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਮਚਾਰੀ ਗੱਡੀ 'ਚ ਚੜ੍ਹ ਪਏ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਾਸੋਂ ਲੰਘੇ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਡੀਆਂ
"ਆਪ ਖੋਲ੍ਹੀਏ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਕੋ।" ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਇਆ ਤਾਂ ਕਿ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਿਪਾਹੀ ਰੈਂਕ ਵਾਲੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਨੇ ਦੋ ਮਿੰਟ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਘੋਖਣ ਨੂੰ ਲਾਏ। ਕਾਰਡ ਮੋੜਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਆਪ ਖੋਲ੍ਹੀਏ ਨਾ ਅਟੈਚੀਕੇਸ।"
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਉਪਰਲੀ ਸੀਟ ਉਤੇ ਬੈਠਾ ਸਾਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਝੱਟ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ।
"ਇਨਕਾ ਅਟੈਚੀ ਕਿਉਂ ਖੁਲਵਾਤੇ ਹੋ?" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਹਮਾਰਾ ਭੀ ਖੁਲ੍ਹਵਾਓ ਨਾ। ਕਿਆ ਹਮਾਰੇ ਸਿਰ ਪਰ ਪਗੜੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲੀਏ ਆਪ ਹਮੇਂ ਛੋੜ ਰਹੇ ਹੈਂ? ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ਇਨ ਕਾ ਅਟੈਚੀਕੇਸ, ਪਹਿਲੇ ਹਮਾਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ, ਫਿਰ ਇਨ ਕਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ।" ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਬਿਠਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੱਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਰੋਂ ਸਿਪਾਹੀ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਲਮਕਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਗਏ। ਮੈਂ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਗੇ ਬਿਠਾਇਆ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਜੇ ਵੀ ਠੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਕਿੰਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।
ਬੰਬਈ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਂਗ ਹੱਸ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਬੋਰੀਵਾਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਉਤਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਿਲੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਟਾ ਲਏ ਸਨ।
ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਚੱਲਦੀ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਜੁੜਨ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ…
Thursday, March 5, 2009
ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
Tejinder Sharma
General Secretary – Katha (UK)
74-A, Palmerston Road
Harrow & Wealdstone
Middlesex HA3 7RW
Tel: 020-8930-7778
Mob: 07868738403
तेजेंद्र शर्मा
जन्म: 21 अक्तूबर 1952 (जगरावाँ - पंजाब) भारत।
शिक्षा : एम. ए. अंग्रेज़ी (दिल्ली विश्वविद्यालय)
समकालीन कथा साहित्य में तेजेंद्र शर्मा एक चर्चित नाम है। तेजेंद्र शर्मा की कहानियाँ उनके सजग साहित्यकार होने का प्रमाण है। वे परिवेश में से पात्र चुन लेते हैं जो पन्नों पर उनकी लड़ाई लड़ते हैं। विषय वैविध्य और विषयों की सामायिकता तेजेंद्र शर्मा की कहानियों की अन्य विशेषताएँ है। कथा साहित्य में शिल्प एवं शैली के स्तर पर जो परिवर्तन हुए हैं, उनकी झलक तेजेंद्र शर्मा की कहानियों में देखने को मिलती है। उन्होंने दूरदर्शन के लिए 'शांति' धारावाहिक का लेखन किया है, अन्नु कपूर निर्देशित फ़िल्म 'अमय' में नाना पाटेकर के साथ अभिनय किया है तथा वे हिंदी साहित्य के एकमात्र अंतर्राष्ट्रीय सम्मान 'अंतर्राष्ट्रीय इंदु शर्मा कथा सम्मान' प्रदान करनेवाली संस्था 'कथा यू. के.' के सचिव हैं।
प्रकाशित कृतियाँ :
तेजेंद्र शर्मा के काला सागर (1990) ढिबरी टाईट(1994), देह की कीमत(1999) यह क्या हो गया(2003), पासपोर्ट के रंग (2006) और बेघर आंखें (2007) नाम से छे कहानी संग्रह तथा ये घर तुम्हारा है... (2007) नाम से एक कविता संग्रह प्रकाशित हो चुके हैं। ढिबरी टाइट नाम से पंजाबी, इँटों का जंगल नाम से उर्दू तथा पासपोर्ट का रंगहरू नाम से नेपाली में उनकी अनूदित कहानियों के संग्रह प्रकाशित हुए हैं। उन्होंने तीन अँग्रेज़ी पुस्तकें भी लिखी हैं। वे इंग्लैंड से प्रकाशित होने वाली पत्रिका पुरवाई का भी दो वर्ष तक संपादन कर चुके हैं।
पुरस्कार / सम्मान:
1.ढिबरी टाइट के लिये महाराष्ट्र राज्य साहित्य अकादमी पुरस्कार - 1995 (प्रधानमंत्री श्री अटल बिहारी वाजपेयी के हाथों।)
2.सहयोग फ़ाउंडेशन का युवा साहित्यकार पुरस्कार - 1998
3.सुपथगा सम्मान -1987
4.कृति यू.के. द्वारा वर्ष 2002 के लिये "बेघर आँखें" को सर्वश्रेष्ठ कहानी का पुरस्कार
5.प्रथम संकल्प साहित्य सम्मान – दिल्ली (2007)
6.तितली बाल पत्रिका का साहित्य सम्मान – बरेली (2007)
7.भारतीय उच्चायोग द्वारा डॉ. हरिवंशराय बच्चन सम्मान (2008)
संप्रति : लंदन के ओवरग्राउण्ड रेलवे में कार्यरत।
संपर्क : kahanikar@hotmail.com
ਸਤਿਕਾਰਤ ਪਾਠਕ ਜੀਓ, ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀਆਂ ਮੁਸਤਕਿਲ ਤਹਿਰੀਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ---ਅਨੁ.
Subscribe to:
Posts (Atom)