ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਲਾਕਾਤ :
ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ
(ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤਿੰਨ ਫਿਲਮਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ—'ਸ਼ਹੀਦ', '23 ਮਾਰਚ, 1931—ਸ਼ਹੀਦ' ਤੇ 'ਦਿ ਲੀਜੇਂਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'। ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸੀ, ਦੂਜੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਗੁੱਡੂ ਧਨੋਆ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਫਿਲਮ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਫਿਲਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਣੂ ਖਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਦੱਸੇਗੀ ਬਲਕਿ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਏਗੀ—ਸੰਪਾਦਕ, ਉਦਭਾਵਨਾ)
ਸੰ. ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਬਣੀਆਂ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਭੁਨਾਉਣ (ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਹਲੂਣ ਕੇ ਲਾਹਾ ਖੱਟਣ ਦੀ ਨੀਅਤ ਤੇ ਨੀਤੀ-ਅਨੁ.) ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਖ. ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਥੀਮ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ 'ਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਭੁਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕੀ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਲਓ ਤਾਂ ਇਹ ਦਰਅਸਲ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਚਸਕਾ ਲੱਗਿਆ। ਉਸ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਵਸਰਵਾਦ। ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਨਮਸ਼ਤੀ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੋ ਜਨਮਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਭੁਨਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਆਈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਮੱਸਿਆ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਖ਼ੁਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ So-Calld 'ਮੁਖਧਾਰਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ' ਨੇ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਮੁਖਧਾਰਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਦੀ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਲੋਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਨਾ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪੈਣ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਕਾਰਜਕਲਾਪ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਨਿਗਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ Neutralise ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। Neutralise ਦਾ ਭਾਵ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਧੁੰਦਲਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ Neuter Gender ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਤੋ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ।
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪੱਖ ਨੇ। ਪਹਿਲਾ ਪੱਖ ਸ਼ੁੱਧ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪੱਖ ਹੈ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਹੜੀ ਗੁੱਡੂ ਧਨੋਆ ਦੀ ਫਿਲਮ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਪਿੱਛੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵੀ ਹੈ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਪਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੰ. ਅਜਯ ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਰੱਖ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਿਖਾਉਣਾ ਆਦਿ। ਇਹ ਇਕ ਵੱਡੇ ਬੱਜਟ ਦੀ ਫਿਲਮ ਸੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਨੇ ਇੰਜ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਿਆਕਤੀ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ। ਉਸਨੂੰ ਕਿਉਂ ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ?
ਖ. ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਪੱਖ ਉਘਾੜਨਾ ਜਾਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਜਿੰਨੀ ਉਹ Authenticity ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਲੈ ਆਇਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਟਕਥਾ ਦੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇਵੇਂ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਹੋਏਗੀ। ਜਿਹੜਾ ਲੇਖਕ ਹੈ, ਉਹ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਇਸ ਚਰਿੱਤਰ ਪ੍ਰਤੀ ਏਨਾ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਹੀ Syndtome ਸੁਮੇਲ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਤੇ ਖਵਾਜਾ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਵਾਜਾ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਾਂਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਲਗ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਫੇਰ ਉਸੇ, ਆਪਣੇ 'ਬਰਸਾਤ' ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਢੱਰੇ 'ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਅੱਛੇ ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ ਵਿਚ ਜੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਿਰਮਾਤਾ ਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਵੀ ਲੈ ਤੁਰਦਾ ਹੈ।
ਜਿਹੜੀ ਦੂਜੀ ਫਿਲਮ ਧਰਮਿੰਦਰ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਉਹ ਦਰਅਸਲ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ Remake ਹੈ। ਸਾਰੇ Cradits ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ—ਕਹਾਣੀ ਦੇ, ਸੰਵਾਦ ਦੇ, ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਵੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ, ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦੇ ਗੀਤ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮ ਧਵਨ ਦੇ ਨੇ। ਧਵਨ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ 'ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ' ਜਾਂ 'ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ' ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸਾਨ ਭਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਗੀਤ ਨੇ, ਆਪਣਾ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਵੀ ਤਾਂ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਗੁੱਡੂ ਧਨੋਆ ਦੀ ਫਿਲਮ ਬਹੁਤੀ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਦੀ Mirror Image ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਨਾ ਸਿਰਫ ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਗਤੀ ਭਰੀ ਫਿਲਮ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਫਿਲਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੜੀ ਚੱਲੀ। ਇਕ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 'ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ', 'ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ' ਜਾਂ 'ਸਰਫ਼ਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ' ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਧੁਨਾ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਉਸ ਵਿਚ ਮਾਂ, ਬਾਪ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਹੁਤ ਨੇ, ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਹੁਤ ਨੇ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸੀ—ਰਾਸ਼ਟਰ ਤੇ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ। ਇਸ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਅਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸੀ। ਉਹ ਲਗਭਗ 1950 ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੀਰੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਲਕਿ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇਖਦੇ ਓ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਵਾਲੀ ਪੁਰਾਣੀ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੋਲ ਕਰਕੇ ਮਜਬੂਰ ਹੈ, ਸੋ ਪ੍ਰੇਮ ਤਾਂ ਦਿਖਾਅ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਫਾਰਮੂਲਾ 'ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ' ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਲਈ ਬੜਾ ਅੱਛਾ ਸੀ। ਉਹ Click ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਵਿਚੋਂ ਵਪਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਸਫਲ ਫਿਲਮ ਉਹ ਸੀ।
ਸੰ. ਉਸ ਵਕਤ ਚੀਨ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਹੋ ਕੇ ਹਟਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੋਵੇ—ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ?
ਖ. ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਚੀਨ ਤੋਂ ਹਾਰ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ। ਇਸ ਲਈ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਦਾ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਚਰਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ, ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਉੱਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਲ੍ਹਮ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ ਕਿ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਮੂਲੋਂ-ਮੁੱਢੋਂ ਇਕ ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਉਹ ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਦੋ ਫਿਲਮਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ 2003-2004 ਵਿਚ ਬਣ ਕੇ ਆਈਆਂ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਯਾਦ 40 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂਜਾ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ।
ਸੰ. ਮੈਂ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 'ਦਿ ਲੀਜੇਂਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ' ਵਰਗੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਸੀ?
ਖ. ਅਵੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀ ਛੋਹ ਹੈ, ਪੂਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਫਿਲਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ। ਪਰ ਮੈਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਮੰਨਣ ਲੱਗਿਆ ਹਾਂ ਕਿ 'ਲੀਜੇਂਡ' ਜਿਹੀ ਕਮੋਬੇਸ਼ ਤਾਕਤਵਰ ਪਟਕਥਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਤੇ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ Clonvince ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਹ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਟ-ਵੱਢ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ 1960 ਵਾਲਾ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਸਾਹਵੇਂ ਆ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਅੱਜ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਛਿਪਾਓਗੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਆਮ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰ ਸਕੋ, ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਜਾਗਰੁਕ ਦਰਸ਼ਕ ਜਾਂ Critics ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ 'ਬਣਾ' ਸਕਦੇ। ਉੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਟ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਇਓ, ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਦੀ ਫਿਲਮ ਇਹੋ ਅਹਿਤਿਯਾਤ ਵਰਤਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਬਾਬੀ ਦਿਓਲ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਨਿਰਮਾਤਾ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖੋ। ਦਿਓਲ ਪਰਿਵਾਰ ਓਨਾ ਜੋਖਿਮ (ਰਿਸਕ) ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਕਿ ਧਰਮਿੰਦਰ ਖ਼ੁਦ ਭਾਜਪਾ ਦਾ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਸਮੇਤ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਜਪਾ 'ਚ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਕਰੇਗਾ? ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ Condemn ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ। ਪਰ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਕਿੰਜ ਲੈ ਕੇ ਆਵੇਗਾ? ਉੱਥੇ ਉਸਦਾ ਭਾਜਪਾ ਘਰਾਣਾ ਤੇ ਸੋਚ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖ ਰਹੇ ਨੇ Script ਉਪਰ।
ਦੇਵਗਨ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਤੌਰਾਨੀ ਨੇ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਪਟਕਥਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਛੇੜਛਾੜ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। Script ਵਿਚ ਕਈ ਲੱਛਣ ਪ੍ਰਬੁਧਤਾ ਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਹਿੰਦੀ ਬੜੀ ਅੱਛੀ ਹੈ। ਕਰਾਂਤੀ, ਸਮਾਜਵਾਦ, ਰੂਸ ਤੇ ਲੇਨਿਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਨੇ, ਉਹ ਠੇਠ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਛੁਪਾਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਫਿਲਮ ਇਹੋ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਕਾਰਨ ਨੇ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਫਿਲਮਾਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨੋਜ ਦੀ ਫਿਲਮ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਬਿਹਤਰ ਨੇ, ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀਆਂ।
ਸੰ. ਅੱਜ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਨੱਸ ਚੱਲੋ। ਉਹ Surrender ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਓ?
ਖ. ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸੁੰਤਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦਾ ਵੱਖਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨਾਂ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ 1910-1940 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਗਾਂਧੀ-ਖੇਮੇ, ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ-ਖੇਮੇ ਜਾਂ ਸੁਭਾਸ਼-ਖੇਮੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਸਨ। 'ਅਗੇਯ' ਤੇ ਯਸ਼ਪਾਲ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਨੋਜਵਾਨ ਸਨ ਤੇ ਵਿਪਲਵਵਾਦੀ (ਵਿਦਰੋਹੀ) ਸਨ। ਵਧੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰ ਯੁਗ ਵਿਚ ਕਰਾਂਤੀ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਸਹੀ ਹੀ ਇਹ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੰਬ ਸਿਰਫ 'ਬੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਖਾਤਰ' ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ, ਤੋ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਣਾ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਨਹੀਂ। ਫੇਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੁਮਤ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦੇਣਾ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਦਾ ਹੈ—ਉਹ ਲਗਭਗ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਐਡਵਰਡ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦ ਨੂੰ ਘੇਰਾ, ਤੇ ਉਸਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਮੌਤ ਦੇਖੋ—ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਮੁੱਠੀ ਮਿੱਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ—'ਮਾਂ, ਮੁਆਫ਼ ਕਰੀਂ, ਤੇਰੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।' ਉਹ ਫਿਲਮ ਦੇ ਅਤਿ ਭਾਵੁਕ ਛਿਣ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਤਕ ਸਾਨੂੰ ਓਨਾ ਬੇਚੈਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਦਰਅਸਲ ਤਿੰਨੇ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਓਪਰੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਸਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਲਾ ਸਕਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਕ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣ ਕਿ ਉਹ ਫੇਰ ਜਨਮ ਲੈਣਗੇ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਅੰਗਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੋਏਗਾ। ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ 60 ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਜੇ ਲਿਆ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਛਾਪਾਮਾਰ ਕਰਾਂਤੀ-ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ, ਬੁਰਜਵਾ ਤੇ ਪੇਤੀ-ਬੁਰਜਵਾ ਤੇ ਲਾਲਚੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਆਤੰਕ ਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੋ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਪਰ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ—ਅੱਜ ਦਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਕਲੀ ਐਨਕਾਉਂਟਰਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਜਾਏਗਾ।
ਸੰ. ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ? ਕੀ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪਛਾੜਣ ਦੀ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ?
ਖ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋਏ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਹੋ ਚਲੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਗਭਗ 62 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕਰਾਂਤੀ-ਧਰਮੀ ਨੌਜਵਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ—ਬਲਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਹੋ ਮੁੱਢਲਾ ਫਰਕ ਸੀ। ਕਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਾਂਤੀ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ਜਾਂ ਅਹਿੰਸਾ, ਪਰ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀ-ਵਿਧੀਆਂ ਜਨਤਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਉਡਾਨ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਗਾਂਧੀ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ—ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਗਾਂਧੀ ਸਮਰਥਕ ਭਾਸ਼ਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਆਜ਼ਾਦ, ਬਿਸਮਿਲ, ਅਸ਼ਫਾਕਉੱਲਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਭਾਵੇਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੁਰਕਸ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ।
ਸੰ. ਇਕ ਅਧਿਅਨ ਕਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਗਤ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਉਘਾੜਿਆ?
ਖ. ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਫਿਲਮਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇੰਟੇਲੈਕਟ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ। ਅਜਿਹੇ ਨਿਰਮਾਤਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਪਟਕਥਾ-ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਉਮੀਦ ਵੀ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੀਡਿੰਗ-ਲਿਸਟ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਏਗੀ। ਉਸ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸ, ਏਂਗੇਲਸ, ਲੇਨਿਨ, ਰੂਸੋ, ਬਟ੍ਰੈਂਡ ਰਸੇਲ, ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ, ਨੀਤਸੇ ਆਦਿ ਦੇ ਉਦਹਾਰਣ ਨੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਵਿਕ ਪੰਗਤੀਆਂ ਨੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਤੇ ਏਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨੇ। 1947 ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ 40 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ 'ਆਜ਼ਾਦ' ਭਾਰਤ ਦੇ 'ਨੇਤਾਵਾਂ' ਨੂੰ ਕਰੜੀ ਟੱਕਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ।
ਦਰਅਸਲ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਵੇਂ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਠੀਕ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਫਰਜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੈ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭੂਰੇ ਹਾਕਮ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿੱਤੀ ਹੀ ਕਿਉਂ? ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੇ ਕਾਯਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ? ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਰੂਸੀ ਜਾਂ ਬੋਲਸ਼ੇਵਿਕ ਕਰਾਂਤੀ ਤੋਂ, ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ, ਲਗਭਗ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਕਿਤੇ ਵਧ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਉਮੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੀ ਉਹ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਉਲਟਾ ਸ਼ਾਇਦ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀ-ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਉਤਾਰ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ। ਜੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਰਾਜ-ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜਾਂ ਬੋਲਸ਼ੇਵਿਕ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿਚ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨਾਲ ਕਰਾਂਤੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਗ਼ਲਤ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਕ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇਣ ਪਿੱਛੇ ਸ਼ਾਇਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਕਾਰਜ-ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਅਮਰ ਬਲਿਦਾਨੀ ਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਆਪੀ ਸ਼ਸ਼ਤਰ-ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਫੇਰ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਆਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹੁਕਮਰਾਨਾ, ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਆਦਿ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਤੇ ਵਚਿੱਤਰ ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਲਾਉਣਾ ਤੇ ਵਧਾਉਣਾ ਹੀ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਸੁਖਾਲਾ ਤੇ ਲਾਭਵੰਤ ਮੰਨਿਆਂ। ਜਦੋਂ 1947 ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸਿਹਰਾ ਗਾਂਧੀ-ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਵੱਝਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਭਾਸ਼ ਬੋਸ, ਬਿਸਮਿਲ, ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਣਯੋਗ ਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਇਕ ਬਾਗ਼ੀ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਖਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਤੂਕਰਣ ਹੋਇਆ, ਕਮਿਊਸਟਾਂ ਦਾ ਵੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ ਇਕ 'ਬਾਯੋਪਿਕ' (ਜੀਵਨ ਚਿੱਤਰ) ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗਾ, ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਹੜੀ ਫਿਲਮ ਬਣੇਗੀ ਉਸਨੂੰ 'ਸਾਈਕੇਪਿਕ' (ਮੋਨੋਲੋਕ ਚਿੱਤਰ) ਤੇ 'ਪੋਲਿਇਸਟਰੀਪਿਕ' (ਰਾਜਨੀਤੀਹਾਸਕ ਫਿਲਮ) ਵੀ ਹੋਣਾ ਪਏਗਾ।
ਸੰ. ਕੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਉੱਭਰਣ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਘੱਟ ਹੋਇਆ?
ਖ. ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਬੋਸ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭੱਜਣ ਤੇ ਜਰਮਨੀ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ Clamorous figure ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਮਾਨਸ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ 'ਨੇਤਾਜੀ' ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਹਿਟਲਰ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਿਟਲਰ ਜਿਸਨੇ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ—ਤੋ ਇਸਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ 'ਤੇ ਪੈਣਾ ਹੀ ਸੀ। 'ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੂਨ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਆਂਗਾ'—ਇਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹੀ ਨਾਅਰਾ ਸੀ, ਪਰ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਰਖਣ ਨੂੰ ਅਤਿ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
1931 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਜਨਤਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਉਹ, ਕੁਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਉਸਨੇ—ਪਰ ਉਸਦੇ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਅਣਜਾਣੇ ਬੋਸ ਨੇ ਸ਼ਬਦ ਬ ਸ਼ਬਦ ਹਾਈ ਜੈਕ ਕਰ ਲਿਆ—ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਬੋਸ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਸ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਬੋਸ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਫ਼ਿਲਹਾਲ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈਣਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਬੇਕਾਰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਦੋਂ ਰੂਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਬੋਸ ਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਗੇ। ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵੈਸੇ ਵੀ ਸਾਰੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੰਡ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਹ ਜੰਗ ਖਤਮ ਹੋਈ 1945 ਵਿਚ, ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ 1942 ਦਾ 'ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ' ਵੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਾਫੀ Mobilize ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕਦੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਹਿੰਸਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲੋਕ ਤਾਂ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੀ ਰਹੇ, ਉਸਦਾ Retaliation ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਹਿੰਸਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਰਹੀ। ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਸਨ। ਪਰ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਰਿਆਇਤ 'ਤੇ ਰਿਆਇਤ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਨਾਇਕ ਦੀ ਹੈ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਇਕ ਮੂਰਤੀ ਜਾਂ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪੂਜਣ ਤਾਂ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ, ਉਸਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਹੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨੋ-ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੋ ਰਖ਼ਣੇ ਬਣਾ ਲਏ ਸਨ—ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ, ਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਿਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬਿਠਾਲ ਲਿਆ ਗਿਆ।
ਸੰ. 1931 ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਹਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 'ਮੈਂ ਫੇਰ ਜਨਮ ਲਵਾਂਗਾ'! ਦੂਜਾ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਪਸਤੌਲ 'ਚੋਂ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਦਾ ਦਹਨ ਕਰਦਿਆਂ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ? ਜਰਮਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਿਲਹੇਲਮ ਹਿਲਥੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਿੜ ਵਿਚ ਲੱਥ ਕੇ ਹੀ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ-ਮਰੋੜਨਾ, ਉਹ ਵੀ ਆਰਥਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਾਭ ਲਈ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਦਾ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਹੈ?
ਖ. ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਦੀ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ। ਫਿਲਮ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਤਵੱਕੋ (ਉਮੀਦ) ਕਰਨਾ ਕਿ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਥਾ ਨਾਇਕ ਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਫਿਲਮ ਕੋਈ ਬਣਾਏਗਾ, ਇੰਜ ਹੋਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਆਖ਼ਰ ਤਾਂ ਫਿਲਮ ਇਕ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ ਨੇ, ਵਰਨਾ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਤੇ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ। ਤਿੰਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ Liberty ਲਈ ਗਈ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ 'ਚੋ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ Distortion ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇ ਜਾਂ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇ। ਜੇ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਾਉਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਤਰਾਜ਼ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ Fundamentally distort ਨਾ ਕਰੇ। ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ, ਵਿਚਾਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਉਸਨੂੰ ਜੇ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹ Distortion ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਿਹੜੀ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ, ਤਾਂ ਇਹ Distortion ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦਾ ਬੜਾ ਸਸਤਾ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਉਣ ਵਾਲਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫੇਰ ਆਏਗਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਤੇ ਫਿਲਮ ਦੇ ਬਾਹਰ ਠੁੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਸੱਚਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਏਗਾ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੇ ਵਾਮਪੰਥ ਨੂੰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਿਆਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ Corollary ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਾਮਪੰਥ ਹੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੱਚੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਪ੍ਰੇਮੀ, ਇਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮੰਤਕ, ਇਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਦੀ ਅਸਲੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਉਸਦੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੁਝ ਇਲਾਜ਼ ਦੇਵਗਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਗਨ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਸੰ. ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਹਾਡੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਛਿਪਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ—ਅਛੂਤ ਸਮੱਸਿਆ, ਸਾਂਪ੍ਰਦਾਇਕ ਦੰਗੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ਼, ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਅਨਕਰਤਾ ਵਾਲਾ ਜੋ ਕਿਰਦਾਰ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਸੀਨੇਮੈਟਿਕ ਵੈਲਯੂ ਲੱਭਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ? ਸਿਰਫ ਭਾਸ਼ਣਾ ਦੇ ਜਰੀਏ ਕੁਝ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ।
ਖ. ਜਰਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ 'ਆਉਸਬਿਲਡੁੰਗ' ਯਾਨੀ ਵਿਕਾਸ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੋ ਆਉਸਬਿਲਡੁੰਗ ਹੈ—ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਨਾਂ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਪ੍ਰਿਯਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਕਾਲਪਨਿਕ ਐਪੀਸੋਰਡ ਹੈ। ਇਕ ਮੰਗਣੀ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ ਡਾਂਸ—ਇੰਜ ਹੋਇਆ ਕਿੱਥੇ? ਇਹ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਫੂਹੜ ਦੱਸਣਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਰਅਸਲ ਅਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦੱਸ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਡਰੀ ਹੋਈ ਸਮਝ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉੱਥੇ ਦਿੱਕਤਾਂ ਨੇ। ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਕ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਹੈ। 1931 ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ। 76 ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਰਹੇ ਓ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਕੀ ਕਿ ਸੋਵੀਅਤ ਯੁਨੀਅਨ ਦੀ ਕਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰੇਰਤ ਸਨ, ਉਹ ਸਾਂਚਾ ਹੁਣ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇਕ ਮੌਕਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਓ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਗ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਨਵਾਂ ਵਾਮਪੰਥੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਵੇ।
ਸੰ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਿਉਂ ਹੋਏ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਕੇ ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਫਿਲਮਾ ਕਿੱਥੋਂ ਤਕ ਦਿਖਾਅ ਸਕੀਆਂ ਨੇ?
ਖ. ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਵੀ ਹੈ—ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨੇ ਇਹ ਅਸਫਲ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੀ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਵਾਮਪੰਥੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਨਾ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਕਦੀ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਮਪੰਥੀ ਪਿੜ ਵਿਚ ਖਲੋਤਿਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕੇ। ਅੱਜ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਵੀ ਉਲਝਣਾ ਭਰਿਆ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਉਸਦਾ ਰਾਹ ਨਕਸਵਾਦ ਵੱਲ ਮੋੜ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ Endorse ਕਰਨਾ, ਨਕਸਲਵਾਦ ਨੂੰ Endorse ਕਰਨਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਸਾਨ-ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਪੂੰਦੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਦੇਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕਿਹਾ, ਸਭ ਸਹੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਵਾਮਪੰਥੀ ਜਾਂ ਜਾਗਰੁਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਨਕਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਕਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਲਗ ਅਲਗ ਸਨ—ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਲੋਹੀਏ ਦਾ ਸੀ, ਇਕ ਰਾਜਨਾਰਾਇਣ ਦਾ ਸੀ, ਇਕ ਭਾਜਪਾਈਆਂ ਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਨਕਸਲਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਰਾਸ ਰੂਟ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।
ਤੁਸੀਂ ਢਿੱਲੀ-ਪੋਲੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਇਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਫਿਲਮ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਫਿਲਮਾ ਅਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਵੀ ਕਿੱਦਾਂ? ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਪਾਸੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਸਲੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਵਰਤਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਏਨਾ ਉਲਝ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋਗੇ ਜਿਹੜਾ ਬੋਲਸ਼ੇਵਿਕ ਕਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲਗ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣੀ ਪਏਗੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ Continuity ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਫ਼ੌਰਨ ਬਾਅਦ ਦੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਸੰ. ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਸੈੱਟਸ ਬੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੇ। ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹਾਲਾਤ ਏਨੇ ਖ਼ਰਾਬ ਸਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਚੰਗਾ ਹੈ, ਗਰਮੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਇਸ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਭੁੱਜਣ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਣਾ ਚੰਗਾ ਹੈ।' ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਰੀਰ ਉਸ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੀ ਹੀ ਏਨੀ ਛੋਟੀ। ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਦੁੱਧ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆ ਕੇ ਸਾਹਵੇਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਖ. ਦਰਅਸਲ ਸਾਡੇ ਆਮ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਿਚ ਯਕੀਨ। ਏਨਾ ਰੌਚਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਤੇ ਦਿਖਾਉਣਾ ਕਿ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਦਿਓਲ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ Glamorized ਮਾਮਲਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਦਿਓਲ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਮੌਤ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਕਦੋਂ ਕਿਸ ਗੋਰੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ? ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤਕ ਗਲੈਮਰਾਈਜ਼ਡ, ਸੁਪਰਮੈਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਵਾਂਗੇ, ਤਦ ਤਕ ਇਹ ਲੋਕ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਸਮਝੇ ਜਾਣਗੇ।
ਸੰ. ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ। ਇਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ। ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਜਿਹੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਡਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆ ਨੇ ਪਰ ਇਕ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀ?
ਖ. ਇਹ ਸਵਾਲ ਬਣਾ Complicated ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਫਿਲਮਾ ਰਲੀਜ਼ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਆਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਘਰ ਢਾਈ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਕੋਠੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਾਸੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ NRIs ਨੇ। ਲੱਖਾਂ ਡਾਲਰ ਉੱਥੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਨੇ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਸਨ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ, ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਗ਼ੈਰਾ। ਅਜਿਹੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਾ, ਜਿਸਨੇ ਵਾਲ ਕਟਵਾ ਲਏ ਹੋਣ, ਹੈਟ ਲੈ ਲਿਆ ਹੋਏ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈਕੂਲਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਹਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਵੀ ਵਾਹੇਗੁਰੂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ, ਗ੍ਰੰਥੀ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਟਕਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ—ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ, ਉਸਨੂੰ ਪਾਰੰਪਰੀ ਸਿੱਖ ਕਿੰਜ Adopt ਕਰ ਲੈਣ?
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਮਵਾਦੀ ਆਸਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਹਾ ਗਲੈਮਰ ਤਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਹੜਾ ਉਸਦਾ ਮੂਲ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਅੱਜ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਵੱਸਣ ਦੀ ਕਰੇਜ ਹੈ, ਅੱਜ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬੀਅਤ' ਜਾਂ 'ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ' ਕਿਹਾ ਤੇ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨਾਲ ਕਦੀ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੁੰਦੇ। ਜਿੰਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਹਰ ਗਏ ਨੇ, ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਲੱਖਾਂ ਡਾਲਰ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਕਾਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਜੋ ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਗਾਣਾ Significant ਹੈ 'ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ'। ਅੱਜ ਦੇ NRIs ਲਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ ਉਹ। ਉਸ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ, ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਗਲੈਮਰ ਹੈ, ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਤਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਸ ਲਈ ਉਹ ਕਰ ਕੀ ਰਹੇ ਨੇ?
ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤੇ ਸਿੱਖ ਡਾਯਸਪੋਰਾ ਵਿਚ ਖਾਲਿਸਤਾਨਪ੍ਰਸਤ ਤੱਤ ਹੁਣ ਵੀ ਮੌਜ਼ੂਦ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਦੀ ਵੀ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕਦਾ।
ਸੰ. ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਜੇ 1946 ਵਿਚ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ Adopt ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ?
ਖ. ਇਹ ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੋਂ-ਪਹਿਲ ਜਨਸੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੁੱਪ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੇ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਾਮ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਨ, ਜਨਸੰਘ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਤਾਂ ਦਿਹਾੜਾ ਤਾਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਪਚਾਰਕਤਾ ਵੱਸ। ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਹ। ਅੱਜ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਆਦਮੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਉਹਦੀ 14 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਮੂਰਤੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਲੋਕ ਸਭਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਹੋਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਛੱਡੋ, ਕੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਸੰਮੇਲਨਾ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ? ਬਿਸਮਿਲ ਕਿੱਥੇ ਹੈ?...ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਆਜ਼ਾਦ?
ਸੰ. ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਥ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਏ ਗਏ?
ਖ. ਸਾਰਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਫਾਇਲਾਂ ਵਿਚ ਨੇ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਫਾਇਲਾਂ ਦੇਂਦੇ ਨਹੀਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਣ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ ਉਹ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ Archives ਨੂੰ ਵੀ ਖੰਗਾਲਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਓਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁੱਲਅੰਕਨ ਕੀ ਸੀ, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ।
ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਤਾਂ ਏਨਾ ਵੱਡਾ Blunder ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਇਹ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਨੂੰ ਮਰੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਓਧਰ ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਇਹ ਦੱਸਣ ਵਿਚ ਵੀ ਪਛੜ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰਾਣਾ ਕੇਡਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਘਰਾਣਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਸਨੀ ਦਿਓਲ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਕਮੀਆਂ ਨੇ, ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ। ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਾਚਾ ਰੂਸ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਭੱਜ ਕੇ। ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਮੁੱਚੇ ਅਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਾਂ ਓਨੀ ਸਲਾਹੀਅਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ।
ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਏਨੇ Quotation ਲਏ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ; ਏਨੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ, ਚੁਣ-ਚੁਣ ਲਿਖੀਆਂ ਨੇ। ਫਰੈਂਚ ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਗੀਤ 'ਮਾਰਸਈ' ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਉਹ। ਏਨਾ ਜਾਗਰੁਕ ਸੀ ਉਹ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਭ ਬੜਾ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਕਰਦਾ ਏ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਇਨਸਟਾਇਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਕਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਤੇ ਕਦੀ ਈਸਾ ਮਸੀਹ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਦੋ ਜਣੇ ਉਸਦੀ ਟੱਕਰ ਦੇ ਨੇ—ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਬਿਸਮਿਲ! ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ 'ਤੇ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਤਿੰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਵੀ ਹੋ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਬਿਸਮਿਲ 'ਤੇ ਵੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਫਿਲਮਾਂ ਚੰਗੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਲੰਮੇ ਕੋਰਟ ਸੀਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕੱਟ ਦੇਂਦੇ, ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੱਟ ਦੇਂਦੇ, ਇਸ ਨਾਲ Negative ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਜਾਨ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। Already ! ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤ ਜਿਹੜੀ ਤੁਸੀਂ Masses ਲਈ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ Creatively Censor ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਭੁੱਖ-ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਸੀਨ ਬੜੇ ਘੱਟ ਦਿਖਾਏ ਨੇ।
ਸੰ. ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਜ ਦਿਖਾਇਆ?
ਖ. ਅਜਯ ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲਾਹੌਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਚਕਾਨਾ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਔਰਤ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਮਨੋਜ ਕੁਮਰ ਨੇ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ—ਨਿਰੂਪਾ ਰਾਏ ਤੇ ਕਾਮਨੀ ਕੌਸ਼ਲ ਆਪਣੀ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਕਲਾ ਸਮੇਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ। ਦਿਓਲ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਸਿੰਘ ਅੱਛੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ—ਸਿਰਫ ਪਰਿਵਾਰਕ ਭਾਵੁਕਤਾ ਦੇ ਸਤਰ ਤਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸੰ. ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ?
ਖ. ਤਿੰਨਾ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਿਸੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਹਾਂ, ਟਾਂਗੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਰੋਲ ਵਿਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸ਼ਫਾਕਉੱਲਾ ਤਾਂ ਕਾਕੋਰੀ ਦਾ ਹੀਰੋ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਪਿੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਿਰਫ ਮਨੋਜ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਉਪਰ ਇਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦੇ ਇਕ ਸੀਨ ਵਿਚ ਦੋ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਨੇ—ਇਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ। ਅਜਯ ਦੀ ਫਿਲਮ 'ਓਮ' ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਟਾਈਟਲ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸੰ. ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਕਿਹਾੜਾ ਪਾਤਰ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ?
ਖ. ਗਾਂਧੀ! ਸੁਰੇਂਦਰ ਰਾਜਨ ਬਣਿਆ ਹੈ ਗਾਂਧੀ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਲੱਥ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਦੋ-ਮੂੰਹੇਂਪਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜਰੀਏ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਘਾੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਇਰਵਿਨ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾ ਕੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਸਮਰਥਣ ਕੀਤਾ। ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ। ਜਦਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜੋ ਟਰਿਕ ਅੰਬੇਦਕਰ ਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨਾਲ ਖੇਡੀ, ਉਹੀ ਟਰਿਕ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਖੇਡੀ ਸੀ—ਬਾਕਇਦਾ, ਇਕ ਪੈਟਰਨ ਬਣਾ ਕੇ। ਕਦੀ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ Potential Rivals ਨੂੰ ਟੈਕਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਜੇ ਗਾਂਧੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੁ 'ਤੇ ਰਲ ਕੇ ਲੜਦੇ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਾਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਚੌਰਾ-ਚੌਰੀ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਕੀ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਜਰ ਆਜ਼ਾਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੇ? ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਕਈ ਉਹਨਾਂ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਇਕ 'ਪੀਸਫੁੱਲ' ਬੰਬ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ? ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਨੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟਰਾਇਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਵਾਕ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ—ਹਾਲੇ ਬੜੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੈ, ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਉਣ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ? ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਵੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗਲ਼ੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟਰੈਜਡੀ ਵੀ ਅਕਬਰ ਦੀ ਟਰੈਜਡੀ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੈ। ਸੈਕੂਲਰ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਡਰ ਸਦਕਾ ਉਸਨੂੰ ਨਕਾਰਦੇ ਨੇ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਤਾਂ ਨਕਾਰਦੇ ਹੀ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਫਿਲਮਾ ਵਿਚ ਇਕ Discerning ਦਰਸ਼ਕ ਲਈ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕਸਰਤ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੁਛ ਮਸਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਇਸ ਉੱਤੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਅਸਫਲ ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਕ ਟਰੈਜਡੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਇਕ ਬਿਹਤਰ, ਸਫਲ ਫਿਲਮ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।
ਸ਼ਾਮ ਬੇਨੇਗਲ ਨੇ ਨਹਿਰੂ, ਗਾਂਧੀ, ਅੰਬੇਦਕਰ ਆਦਿ 'ਤੇ ਫਿਲਮਾ ਬਣਾਈਆਂ, ਪਰ ਇਹ ਫਿਲਮਾ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ Dialogue ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀਆਂ। ਤੇ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਭਿਆਨਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਜੋ Generation ਹੈ, ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ Reactionary ਫਿਲਮ ਸਾਵਰਕਰ ਜਾਂ ਸ਼ਯਾਮਾ ਪਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ 'ਤੇ ਵੀ ਬਣਾਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗੀ। ਇਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ Past ਨਾਲ ਏਨਾ Obsessed ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਏਨੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਭੂਤਕਾਲ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਬੜੀ ਭਿਆਨਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਤਾਂ ਕੀ ਉਸਨੂੰ Patriotic (ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ) ਫਿਲਮK ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ Sugar coated pills (ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ) ਹੀ ਚਹੀਦੀਆਂ ਨੇ? ਦੋਵਾਂ ਤਾਜ਼ਾ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚੋਂ ਬੜਾ ਕੁਝ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਡੰਗੋਰੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਯਾਮ ਬੇਨੇਗਲ ਵਰਗੇ ਵਾਮਪੰਥੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੋਚੀ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਸੰਕਟ ਵੱਲ ਉਂਗਲ਼ ਸਿੰਨ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਫਿਲਮਾਂ ਫਲਾਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਏਟਨਬਰੋਂ ਦੀ 'ਗਾਂਧੀ' ਆਲ ਟਾਈਮ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ ਹਿੱਟ ਹੈ। ਬੇਨੇਗਲ ਦੀ ਗਾਂਧੀ, ਬੋਸ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀਆਂ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਤੋਂ ਜਨਤਾ ਉਹੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਸੀ ਪਾਪੁਲਰ ਛਵੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਲਾਗਤ ਵਸੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ ਟੀ.ਵੀ. 'ਤੇ ਦਿਖਾਈਏ ਤਾਂ ਏਨੇ ਵਿਗਿਆਪਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਜਿੰਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ 'ਗਾਂਧੀ' ਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਨੇ। ਕੀ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਡੀ ਗ਼ੁਲਾਮ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਰੇ ਨੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ ਹੈ?
ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮੰਮਥਨਾਥ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਦੋਂ ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ ਵਿਚ ਇਸੇ ਲਈ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਅੰਡੇਮਾਨ ਨਿਕੋਬਾਰ। ਮੰਮਥਨਾਥ ਗੁਪਤ ਦੀ ਟਰੈਜਡੀ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ 2000 ਵਿਚ ਉਹ ਮਰੇ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਮੈਂ ਮਨੋਂ ਅਪੀਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮੰਮਥਨਾਥ ਗੁਪਤ ਦੀ ਜਨਮਸ਼ਤੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ Extra ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਫਿਲਮਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਹੋਣ ਦਾ ਕਦੀ ਲਾਹਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਮਾਮੂਲੀ ਤੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਸਿਕ 'ਆਜਕਲ' ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਰਹੇ। ਉਦੋਂ ਆਜਕਲ ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ Extra ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਚੋਂ ਉਭਾਰਨਾ ਪਏਗਾ।
ਸੰ. ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਸਿਰਫ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ Encash ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ 'ਹੱਸਦਾ-ਹੱਸਦਾ ਫਾਂਸੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।'
ਖ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਹੋਣਾ, ਕੁਆਰਾ ਹੋਣਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਪਿਆਰਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣਾ ਤੇ ਇਕ ਜਿਹੜਾ Subtle Subtext ਤਿੰਨਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਹ ਇਕ ਸੀਮਿਤ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਪੁੱਠ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਉਸਨੂੰ 'ਸਮੁੱਚਾ ਭਾਰਤੀ' ਬਣਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਕੋ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਵੀ ਸਨ। ਗ਼ਨੀਮਤ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ 'ਸਰਦਾਰ ਜੀ' ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਧੜੇ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਸਰਦਾਰ ਹੀ ਰਹੇ ਹਮੇਸ਼ਾ। ਪਰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਲ ਵੀ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫਿਲਮਾ ਨੇ ਉਹ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਸਦਾ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਈਏ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਹੁੰ ਤੇ ਦੰਦ ਤੋੜ ਦੇਈਏ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਭਗਤ ਕ੍ਰਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੰਨ ਲਈਏ? ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪੂਰੇ ਅਸਲੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਲਈਏ? ਇਸ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਜੋ ਇਹ ਫਿਲਮਾ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਕੀ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਹੈ? ਘੱਟੋਘੱਟ ਅਜਯ ਦੇਵਗਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਇਸਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੋਰੇ ਸਾਹਬ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਭੂਰੇ ਸਾਹਬ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਉੱਥੇ ਇਕ ਮਜਦੂਰ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਦਾ ਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਤੈਅ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਦਰਸ਼ਕ-ਵਰਗ ਬੌਦਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਓਨਾ ਉੱਨਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲਏ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ Left Leader ਉਪਰ ਫਿਲਮ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਮਾਲਕਮ ਐਕਸ ਉੱਤੇ ਬਣੀ, ਦੱਖਣ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਨੇਤਾ ਸੀ ਜ਼ਾਪਾਤਾ, ਉਸ 'ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣੀ, ਜਾਂ ਸਿਮੋਨ ਬੋਲੀਵਾਰ 'ਤੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਸਸੋਫ਼ੀ ਸ਼ੋਲ ਨਾਕਮ ਇਕ ਲੜਕੀ ਉੱਤੇ, ਜਿਸਨੇ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਅਜਿਹੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਸੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚਲਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਫਿਲਮ ਬਣੀ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੱਖੋਂ ਅਸਹਿਮਤੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਸਲਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਇਕ ਹਿਟਲਰ ਵਿਰੋਧੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣਾ ਇਕ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲਗ ਗੱਲ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਜਾਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲਗ ਗੱਲ। ਉਸ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਜਾਂ ਆਸਥਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਔਜ਼ਾਰ ਨੇ, ਉਹ ਨਾ ਅਜਯ ਦੇਵਗਨ ਕੋਲ ਨੇ, ਨਾ ਸਨੀ ਦਿਓਲ ਕੋਲ। ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਸਿਰਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸਦੇ ਬੌਦਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰਿਤਾ ਦੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਪ੍ਰਸਤੁਤਿ ਹੋਏਗੀ। ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਫਿਲਮਕਾਰ ਫਿਲਮ ਬਣਾਏ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਸਲੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚੇਗਾ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ ਉਸਨੂੰ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ, ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਗਲ਼ੇ ਮਿਲਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ—ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ।
--- --- ---
