ਸਵਾਲੀਆ ਗੂੰਜ...:: ਲੇਖਕ : ਮ.ਅ. ਖ਼ਾਨ

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ :
ਸਵਾਲੀਆ ਗੂੰਜ...
ਲੇਖਕ : ਮ.ਅ. ਖ਼ਾਨ
ਅਨੁ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਉਹ ਕਮਰੇ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਾਹਲ ਨਾਲ, ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠਿਆ। ਲੱਤ ਉੱਤੇ ਲੱਤ ਰੱਖ ਲਈ, ਮੁੱਛਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਚਿੱਟੀ ਪੱਗ ਲਾਹ ਕੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਵੱਲ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਉਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਵੀ, ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਜਿੰਨੇ ਸਫੇਦ ਸਨ। ਦਾੜ੍ਹੀ ਖਾਸੀ ਲੰਮੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਨੱਕ ਦੇ ਦੋਏ ਪਾਸੇ ਚਮੇਲੀ ਦੇ ਦੋ ਫੁੱਲ ਟੁੰਗੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੇਖਿਆ—ਫੇਰ ਉਸਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕ ਗਈਆਂ, ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਆਸਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੁਸੈਲ ਘੁਲ ਗਈ। ਅਚਾਨਕ ਉਸਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉਪਰ ਥੁੱਕਿਆ ਤੇ ਮੂੰਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰ ਲਿਆ।
ਹਾਲਤ ਮੇਰੀ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਸੀ—ਭਾਵੇਂ ਖਾਣਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਹੀ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਅਲਾਣੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਰਾਤ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਬੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਨਾ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੀ, ਨਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਿੱਘ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ। ਉਂਜ ਰਾਤ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰਿਆ ਸਲੂਕ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਚੌਧਰੀ, ਦੋ ਕੰਬਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤਰ-ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਚੌਧਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀਨ ਇਕੋ ਜੁਆਬ ਦੇਂਦਾ...:
''ਯਾਰੋ, ਕਿਉਂ ਮੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਏ ਹੋਏ ਓ?''
ਚੌਧਰੀ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਣਾ ਚੈਕ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਉਸਦੀ ਚੈਕਿੰਗ ਬੜੀ ਨਿਰਾਲੀ ਸੀ—ਪਹਿਲਾਂ ਟਿਫ਼ਨ ਨੂੰ ਉਤੋਂ-ਹੇਠਾਂ ਤਕ ਦੇਖਦਾ, ਚੌਲਾਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲ-ਫਰੋਲ ਦੇਖਦਾ, ਰੋਟੀਆਂ ਦੇ ਚੱਪੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵੇਲੇ ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ,''ਕਿਉਂ ਜਨਾਬ...ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਾਕਟ ਜਾਂ ਐਟਮ ਬੰਬ ਛੁਪਿਆ ਹੋਣ ਦੀ ਇਤਲਾਹ ਮਿਲੀ ਹੈ ਕਿ...!''
ਓ ਬਈ, ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ ਪਰਚੀ ਵੀ ਬਾਹਰੋਂ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਐਟਮ ਬੰਬ ਵਰਗੀ ਹੀ ਸਮਝੋ...''
ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਮੁਸੀਬਤ ਇੰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ੌਕ ਉਠਿਆ ਸੀ ਹੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ—ਤੇ ਹੱਕ ਵੀ ਕਿਹੜੇ...ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ। ਗੱਲ ਕੀ ਅਸੀਂ, ਸਾਰੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਾਅਰੇ ਵਿਚ ਫਿੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੈਠ ਰਹੇ। ਯਾਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਜੋਸ਼ ਦਿਵਾਇਆ ਤੇ ਆਪਾਂ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ—ਅੰਦਰ ਖਾਤੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਮਸਾਲਾ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਸੀ—ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਆਰਟੀਕਲ ਲਿਖ ਕੇ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ 'ਪ੍ਰੋਗਰੈਸ' ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਰਚਾ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਵਰਕਰਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਤੇ ਪਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ, ਬੋਰਡ ਆਫ ਡਾਇਰੈਕਟਰਜ਼ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ—ਜਿਸ ਵਿਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੱਕ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ, ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਪੰਜ ਹਜਾਰ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਵਰਕਰਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਟੀਲ ਲੇਬਰ ਯੂਨੀਅਨ ਬਣਾਈ ਜਾਏਗੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਹੁਕਮਰਾਨ ਪਾਰਟੀ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ।
ਬਸ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਗੁਪਤ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਛਪਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ, ਹਕੂਮਤ ਸਿੰਧ ਦੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਖੜਕਣ ਲੱਗੇ। ਸਟੀਲ ਮਿਲਜ਼ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਬਰਗੇਡੀਅਰ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਅਜੀਜ਼ ਨੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਬੰਧਤ ਥਾਨੇ ਦੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਚੌਧਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ...:
''ਇਲਿਆਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ।''
''ਜੀ, ਸਾਹਬ!'' ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਅੱਡੀਆਂ ਵਜਾਈਆਂ।
ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆਂ ਹੀ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਥਾਣਾ, ਸਟੀਲ ਮਿਲਜ਼ ਦੇ 'ਹਾਤੇ ਵਿਚ ਖਾਸ ਬਰਗੇਡੀਅਰ ਸਾਹਬ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇੰਜ ਇਸਦੇ ਅਮਲੇ ਦੀ, ਇਸ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਤੇ ਇਹ ਸਨ ਉਹ ਹਾਲਾਤ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਸਾਂ। ਰਾਤ ਭਰ ਕਈ ਸਵਾਲ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੀ ਮੇਰੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਕੇਸ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ? ਕੀ ਯਾਰ-ਦੋਸਤ ਜਮਾਨਤ ਕਰਵਾ ਲੈਣਗੇ? ਜਾਂ ਫੇਰ ਕੋਈ ਜਲਸਾ, ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਜਾਏਗਾ? ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੱਸ ਰਹੇ...ਤੇ ਜਦੋਂ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਏ. ਐਸ. ਆਈ. ਅੱਲਾ ਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ 'ਨਵਾਏ ਵਕਤ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਅੰਦਰਲੇ ਸਫੇ ਉੱਤੇ ਛਪੀ ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖ਼ਬਰ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ, ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਵਰਕਰਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਕੱਤਰ, ਲੇਖਕ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨੂੰ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ, ਕਾਫ਼ਰ ਤੇ ਰੂਸੀ ਏਜੰਟ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਸਟੀਜ ਮਿਲਜ਼ ਨੂੰ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ—ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ ਹੀ ਮਰ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਖਾਤਰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਾਂ—ਪਰ ਖ਼ੁਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਰੂਸੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ...ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਜਾਂ ਹਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ!!
ਪਿਆਸ, ਇਕਾਂਤ, ਬੇਆਰਾਮੀ ਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਨੇ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਵਾਕਈ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਸੁਕਾਅ ਦਿੱਤੀ ਸੀ...ਉਤੋਂ ਸੋਨੇ 'ਤੇ ਸੁਹਾਗਾ ਕਿ ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ, ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਥੁੱਕਿਆ ਤੇ ਮੂੰਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰ ਫੇਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਚਲੋ, ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਤਾਂ ਆਇਆ...ਵਰਨਾ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ।
ਕਮਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫੇਰ ਸ਼ਾਮ ਵੀ ਹੋ ਗਈ। ਬੁੱਢਾ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਲਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਹਰ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪੁਲਿਸ ਮੈਨ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮੀਂ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ-ਯਾਰ ਖਾਣਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤਾਂ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾਵਰ (ਰਾਖੇ) ਵਾਂਗ ਬੈਠੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇੰਜ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਸੁੱਟਿਆ ਜਿਵੇਂ ਹਾਤਮਤਾਈ ਦੀ ਕਬਰ ਉੱਤੇ ਲੱਤ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਏ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਖਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜਾਨੀ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਵੰਡਾਉਣ...
ਬਾਬੇ ਹੁਰਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਨਾਂਹ-ਨੁੱਕਰ ਕੀਤੀ—ਪਰ ਮੇਰੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਉੱਤੇ, ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕੁਝ ਬੁਰਕੀਆਂ ਲਾ ਹੀ ਲਈਆਂ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਸ ਮਰਦ-ਦਰਵੇਸ਼ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਲਿਫਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ—ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਲੂਨ ਖਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਭੱਜ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ, ਵਿਚਾਰਾ? ਜਦੋਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪਿੰਡ ਗੋਠ ਦੇ ਹਾਰੀ (ਸੀਰੀ ਕਿਸਾਨ) ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਬਾਬੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੱਧੀ ਫਸਲ ਕੱਟ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰ ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵੱਲ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਪਿੱਟ ਉਠਿਆ ਸੀ।
'ਇਹ ਕੰਮ ਸਾਈਂ, ਵਡੇਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ...' ਬਾਬੇ ਅੱਲਾ ਰੱਖੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੀ...ਹਿਰਖ ਤੇ ਅਕਲ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਸਾਂਝਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਥਾਨੇ ਵਿਚ ਰਿਪੋਰਟ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇੰਜ ਬਾਬੇ ਹੁਰੀਂ ਸਵੇਰ ਦੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਰਿਹਾ, ਬਾਬੇ ਦਾ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਚਿਹਰਾ ਮੁਰਝਉਂਦਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਦਸਦਿਆਂ ਬਾਬੇ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਅ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਉੱਤੇ ਮਾਤਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ—''ਬੈਠੋ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਰਿਪੋ'ਟ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ ਹੋਇਐ, ਆਉਂਦਾ ਈ ਹੋਏਗਾ...ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਰਿਪੋ'ਟ ਲਿਖਵਾ ਦੇਣਾ।'' ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ, ''ਅਸੀਂ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲਈ ਹੈ,ਤੁਸੀਂ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਤਸ਼ਰੀਫ ਰੱਖੋ...ਪਰ ਨਾਲ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਉਹ ਬੜਾ ਖਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਕਾਫਰ ਹੈ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹੈ। ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ ਅਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀ ਗੋਠ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਨੇ, ਇਨਕਵਾਰੀ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਹੋਣਗੇ। ...ਤੇ ਯਕੀਨਨ ਚੋਰ ਨੂੰ ਵੀ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆਉਣਗੇ...'' ਤੀਜੀ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕੁਰਖ਼ਤ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ,''ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬਹਿ ਜਾ ਯਾਰ, ਬੁੜਿਆ—ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਐ ਤੈਨੂੰ ਇੱਥੇ? ਤੇਰੇ ਕੰਮ 'ਚ ਈ ਤਾਂ ਭੱਜੇ ਫਿਰਦੇ ਆਂ ਅਸੀਂ।''
ਹੁਣ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਰੀਫ ਆਦਮੀ ਠੱਗਾਂ ਦੇ ਹੱਥੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦ ਤਕ ਇਸਦੀ ਜੇਬ ਹੌਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ, ਤਦ ਤਕ ਇਸਦਾ 'ਪਿੰਡ' ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਣ ਵਾਲਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਾਦਗੀ ਉੱਤੇ ਹਾਸਾ ਆਇਆ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵੀ। ...ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਰੁੱਖਾ ਸਲੂਕ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਬਦ 'ਕਮਿਊਨਿਸਟ' ਦੇ ਅਰਥ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਪਰ 'ਕਾਫ਼ਰ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਆਮ ਕਾਫ਼ਰ ਨਹੀਂ...ਚੋਰ-ਉੱਚਕਾ ਜਾਂ ਕਾਤਲ-ਲਫੰਗਾ ਹੀ ਹੋਵਾਂਗਾ ਕੋਈ, ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਥਾਨੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਭਲਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰੀਫ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਕਿਵੇਂ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਉਸਦੇ ਹਾਲਾਤ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਤੱਸਲੀ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਰਾਏ ਵੀ ਕਿ ਉਹ ਫਸਲ ਦੀ ਫਿਰਕ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦੀ ਫਿਕਰ ਕਰੇ...ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ੰਕਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ।
ਉਦੋਂ ਉਸ ਮਰਦ-ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਆਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ, ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਅੱਲਾ ਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਂ ਕੋਈ ਰਿਪੋਟ ਨਹੀਂ ਲਿਖਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ,'' ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਹੀ ਮਿੰਟਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫੇਰ ਅੰਦਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਬੇ ਅੱਲਾ ਰੱਖੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ, ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਥੱਪੜਾਂ, ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਗਾਲ੍ਹ-ਮੰਦੇ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ 'ਫਾੜ' ਕਰਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਬਾਬੇ ਹੁਰੀਂ 'ਧੜਾਮ' ਕਰਕੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਆਣ ਡਿੱਗੇ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ...ਸ਼ਾਇਦ ਚੌਧਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਹੰਝੂ ਵਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਡਰਦਿਆਂ-ਡਰਦਿਆਂ ਗੱਲ ਪੁੱਛੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ..:
'ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਕਾਫਰ ਨਾਲ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਖ਼ੁਦਾ ਰਸੂਲ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਏਂ, ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ? ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਮਾਲ-ਮੂਲ, ਫਸਲ-ਫੁਸਲ ਚੋਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ...ਤੂੰ ਖਾਹਮ-ਖਾਹ ਗੋਠ ਦੇ ਵਡੇਰੇ, ਸਾਈਂ ਮੁਹੰਮਦ ਰਸੂਲ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਥਾਨੇ ਆਇਐਂ। ਵਡੇਰੇ ਸਾਈਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਏ...ਬਈ ਇਹ ਹਾਰੀ ਨਾ ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਜਰਦਾ ਏ। ਸਾਈਂ ਨੇ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਏ ਤੈਨੂੰ ਬਈ ਇਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ, ਅੱਲਾ ਰੱਖਿਆ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸਾਈਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਰਲਾ ਦੇ...ਪਰ ਤੂੰ ਮੰਨਿਆਂ ਈ ਨਹੀਂ। ਪੁਲਸ ਸਵੇਰ ਦੀ ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦੀ ਫਿਰਦੀ ਐ, ਇਸਦੀ ਫੀਸ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਕੱਢ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਨੇ ਆਂ...ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫਰਾਡ ਦੇ ਜੁਰਮ 'ਚ ਜੇਲ ਜਾਏਂਗਾ।''
ਤੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁਟਿਆ-ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਹੈ। 'ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਈਂ ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਨ ਦੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇਹ ਟੁਕੜਾ ਮੇਰੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਿ ਚਲੋ ਹੋਰ ਹਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਬੇਜ਼ਮੀਨਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ...ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਹੀ ਸਹੀ, ਮੈਂ ਮਾਲਕ ਤਾਂ ਹਾਂ'। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਰਤੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਡੇਰੇ ਸਾਈਂ ਦੀ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿਆਂ।'
ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਸਲਾਹ ਦੇਂਦਾ? ਜੇ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ; ਜੇ ਨਹੀਂ ਵੇਚਦਾ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਵਡੇਰੇ ਸਾਈਂ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਉਸਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਣ ਜਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਸ ਮਰਦ-ਮਜ਼ਲੂਮ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੁਣ, ਫੇਰ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?
ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਬੁੱਢੀ ਬੀਵੀ, ਉਸਦੀ ਜਵਾਨ ਧੀ ਘਰ ਬੈਠੀਆਂ ਰੋ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਕਿ ਬੁੱਢਾ ਥਾਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਗਿਆ ਸੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਉਸਦੇ ਪੱਲੇ ਸਿਰਫ ਦਸ ਰੁਪਏ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਚੌਧਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਜਾਂ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਮੈਂ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸਲਾਹ ਵੀ...ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਯਾਰ ਖਾਣਾ ਦੇਣ ਆਉਣ, ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕਹੀਂ ਇਲਿਆਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਈਏ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਖਾਣਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬੁੱਢਾ ਭਾਂਡੇ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ—ਉਸਨੂੰ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਸੀ ਅਜੇ। ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸੁਨੇਹਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਰੋਟੀ ਨਾਲ (ਰੋਟੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਕੋਅ ਕੇ) ਪੰਜਾਹ ਦੀ 'ਪਰਚੀ' ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ। ਚੰਗੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਖਾਣਾ ਚੈਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਇੰਜ ਉਸ ਪਰਚੀ ਵੱਟੇ ਬਾਬੇ ਅੱਲਾ ਰੱਖੇ ਦੀ ਜਾਨ ਛੁੱਟੀ।
ਮਜ਼ੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਚੌਧਰੀ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਰਕਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੂੱਛਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ...:
''ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਚਾਹੋ ਮੰਗਵਾਓ ਜੀ...ਪਰ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਪਰਚੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਵਾਉਣੀ, ਨਹੀਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ।''
ਮੈਂ ਉਂਜ ਤਾਂ ਚੌਧਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਉੱਤੇ ਗੌਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਜਿਹੜੇ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੁੱਢਾ ਅੱਲਾ ਰੱਖਾ ਬੜਬੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
'ਇਹਨਾਂ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਰਾਖਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮੁੰਨੇ-ਮੂੰਹਾਂ ਵਾਲੇ ਕਾਫ਼ਰ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਈ ਚੰਗੇ ਐ।''
ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਚਿੱਟੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਚਿੜਾਅ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਬੇ ਹੁਰੀਂ ਇੱਥੇ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਏ ਸਨ। ਤੇ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਵਾਲੀਆ ਗੂੰਜ, ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ...
ਇਕ ਨਮਾਜੀ ਤੇ ਸਿੱਧੇ ਸਾਧੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਕਿਸ ਨੇ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤਾ?...ਮੈਂ ਕਿ ਚੌਧਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀਨ ਨੇ? ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ।
***********