ਗੋਲੇ ਕਬੂਤਰ :: ਲੇਖਕ : ਸ਼ਰਵਨ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਗੋਲੇ ਕਬੂਤਰ :: ਲੇਖਕ : ਸ਼ਰਵਨ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ : ਸੰਪਰਕ :-01832555580
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਲਗਭਗ ਪਿਛਲੇ ਬਹੱਤਰ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹਾਂ---ਨਾ ਬਿਮਾਰ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਰਜ਼ਦਾਰ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਰਹੱਸਮਈ ਚੁੱਪ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਐਲ.ਐਮ.ਜੀ. ਤੇ ਏ.ਕੇ. ਸੰਤਾਲੀ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੇ ਠਹਾਕੇ ਇਸ ਭੇਦਭਰੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਛਲਣੀ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਗੋਲੇ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੀ ਝੁੰਡ ਹੁਣ ਸਵਰਨ ਮੰਦਰ ਪਰੀਸਰ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ---ਉਹ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਬਣੀ ਸਮਾਧ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਾ ਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਕਾਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਦੇ ਵਧਾਰੇ ਵਿਚ ਆਲ੍ਹਣਾ ਬਣਾਈ ਬੈਠਾ ਜੋੜਾ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਪਰਤ ਕੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਮੇਰੀ ਬੱਚੀ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ :

"ਪਾਪਾ ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਤਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਵੱਜ ਗਈਆਂ ?"

ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ---'ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।' ਫਾਇਰਿੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਮੈਂ ਕਈ ਕਬੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਡਿੱਗਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ।…ਇਹ ਜੋੜਾ ਬਿੱਠਾਂ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਗੰਦਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਸੀ ; ਬਾਲਕੋਨੀ ਤੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਡੱਕੇ, ਖੰਭ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕੜ-ਸੁੱਕੜ ਖਿਲਾਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਉਡਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੇ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਉਹਨਾਂ ਖਾਤਰ ਦਾਣੇ ਖਿਲਾਰ ਦੇਂਦੀ ਤੇ ਬੇਟੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਭਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ---ਉਹ ਗੁਟਰ-ਗੂੰ, ਗੁਟਰ-ਗੂੰ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਪੂਰੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ।

"ਪਾਪਾ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਨਾ ?"

ਪਰ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਏ। ਪਾਣੀ ਵਾਲਾ ਭਾਂਡਾ ਜਿਵੇਂ ਦਾ ਤਿਵੇਂ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੋ ਵਾਰ ਦਾਣੇ ਖਿਲਾਰ ਕੇ ਬੁਹਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਮਰਾ ਤੇ ਬਾਲਕੋਨੀ ਸਾਫ-ਸੁਥਰੇ ਪਏ ਨੇ---ਨਾ ਬਿੱਠਾਂ ਨੇ, ਨਾ ਡੱਕੇ, ਨਾ ਖੰਭ। ਜੇ ਉਹ ਜੋੜਾ ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਚੁੱਪ ਏਨੀ ਓਪਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਣੀ---ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਅਸੀਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ।

ਮੈਂ ਖਿੜਕੀ ਰਾਹੇ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ। ਉਹ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਨੇ, ਹੈ ! ਮੈਂ ਬਹੱਤਰ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਰੋਜ਼ ਹੀ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ---ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸੁੰਨਾ, ਸੱਖਣਾ ਤੇ ਅਜਨਬੀ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਉਹੀ ਨੇ, ਇਹ ਆਕਾਸ਼ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ---ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀ ਆ ਗਿਆ ਹੈ !

'ਤਰੜ-ਤਰੜ, ਤੜਾਖ਼-ਤੜਾਖ਼…'

ਅੱਧ ਮਈ ਦਾ ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਆਸਮਾਨ। ਉਦਾਸ ਸਵਰਨ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਧੌਣ ਚੁੱਕੀ ਖੜ੍ਹੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਉੱਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ…ਦੋਹਾਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰੇਤੇ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਰੱਖ ਕੇ ਮੋਰਚੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਨੇ ; ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡੇ ਲਹਿਰਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਅੰਦਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਗੋਲੀ ਨੇ, ਇਕ ਬਨੇਰੇ ਦੀ, ਇਕ ਚਿੱਪੜ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, 'ਅਸੀਂ ਪਰੀਸਰ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰ ਲਿਜਾਅ ਸਕਦੇ ਹਾਂ…ਕਤਲ ਤੇ ਰੇਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ। ਜਦੋਂ ਅੰਦਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਅਫ਼ਸਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਚਾਨਕ ਉਹਨਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ।'

'ਇਕ ਲੱਖ ਰੁਪਈਏ ਲੈ ਕੇ ਕਮਰਾ ਨੰ. …ਵਿਚ ਆ ਜਾਓ, ਵਰਨਾ'

'ਤੇਰੀ ਕੁੜੀ ਸਾਡੇ ਜਰਨੈਲ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਗਈ ਹੈ।'

'ਇਸ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਕੋਈ ਲਾਸ਼ ਨਹੀਂ।'

'ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸਤਵੰਤ ਨਗਰ ਹੋਵੇਗਾ।'

'ਪਰੀਸਰ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰ ਜਾਂ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ।'

'ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜਾਮਾ-ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਚੈਲਿੰਜ ਕਰਨਾ ਹੈ।'

ਮੈਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਅੱਕ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਾ ਆ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

'ਜਿਸਮ ਵਿਚ ਲਹੂ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੂੰਦ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ---ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ।' ਇਹ ਅਖ਼ਬਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ-ਗਰਦ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ।

ਇਕ ਹਿੰਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਮੋਟੀ ਸੁਰਖੀ ਹੈ---'ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨੌਂ ਜੀਆਂ ਦੀ ਨਿਰਮਰਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ। ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ।'

ਵਧੇਰੇ ਸਭਿਅ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਕਰੋੜ ਪਤੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਛਾਪਦਾ ਹੈ---ਉਸਨੇ ਜਰਮਨ ਤੋਂ ਅਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਮੰਗਵਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਹਰੇਕ ਪਰਚਾ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੱਥੋ-ਹੱਥੀ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਸੀਂ ਸੈਕੂਲਰ ਹਾਂ।

ਅਸੀਂ ਜਨਵਾਦੀ ਹਾਂ।

ਅਸੀਂ ਅਮਨ ਪਸੰਦ ਹਾਂ।

ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੋਲਣ, ਲਿਖਣ, ਘੁੰਮਣ-ਫਿਰਨ ਤੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ 72 ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਹੀ ਘਰ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਇਹ ਉਮੀਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ 'ਹਾਊਸ-ਅਰੈਸਟ' ਪਿੱਛੋਂ ਕੋਈ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਜਿੱਤਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਗਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਵੈਨ ਐਲਾਨ ਕਰਦੀ ਫਿਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕਰਫ਼ਿਊ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਨਿਬੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।

"ਸੁਣਦੇ ਓ, ਘਰੇ ਸਿਰਫ ਸ਼ਾਮ ਜੋਗੀ ਸਬਜ਼ੀ ਰਹਿ ਗਈ ਏ---ਆਲੂ ਤੇ ਪਿਆਜ਼ ਵੀ ਮੁੱਕ ਗਏ ਨੇ।" ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਇਤਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਟੈਂਕੀ ਉੱਤੇ ਲਹਿਰਾ ਰਹੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ।

ਉਹ ਮੇਰੀ ਚੁੱਪ ਤੇ ਮੈਥੋਂ ਉਕਤਾਅ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਲਿਆ ਹਾਂ। ਉਹ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਈ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਬੱਚੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਢੋਅ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ…

"ਪਿੰਕੀ ਬੱਤੀ ਤਾਂ ਜਗਾ ਲੈ।"

"ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਪਾਪਾ…"

ਮੈਂ ਬਾਲਕੋਨੀ ਵਿਚ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਟਾਈਮ ਪੁੱਛਿਆ, ਮੈਂ ਅਕੇਵੇਂ ਜਿਹੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਉਸਨੇ ਕਿਹੜੀ ਗੱਡੀ ਫੜ੍ਹਨੀਂ ਏਂ।' ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲਹਿਜੇ ਦੇ ਖੁਰਦਰੇਪਣ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਟਾਈਮ ਦਸ ਦਿੱਤਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਟਾਈਮ ਨਾ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਆਪਣੀ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਯਾਨੀ, ਟਾਈਮ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਤੋਰ ਤੁਰਦਾ ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ।

ਗਲੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲਵਾਨ ਦੀ ਮੱਝ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਕਾਲੀ ਕੁੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਤੂਰੇ ਬੂਥੀਆਂ ਚੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਭੌਂਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਨੇ---ਭੌਂਕੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਕ ਡਲਾ ਕੁੱਤੀ ਦੇ ਵੱਜਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਰਦ ਨਾਲ ਚਿਆਂ-ਚਿਆਂ ਕਰਦੀ ਨੱਸ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੇ ਕਤੂਰੇ ਵੀ। ਠੇਕੇਦਾਰ ਸੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ…

"ਚੁੱਪ ਕਰੋ ਓਇ, ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਿਓ…"

"ਸੁਰਜਨ ਸਿਆਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ…ਇਹ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨਾਂ 'ਚ…" ਖ਼ੂਹ ਦੇ ਠੰਡੇ ਚਬੂਤਰੇ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉਤਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਰੱਖੀ ਦਾਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਚੁੱਪ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

"ਬੀਬੀ, ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਫੈਮਿਲੀ ਪਲੇਨਿੰਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿ…!"

ਰੱਖੀ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਦਾਈ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਤਜ਼ੁਰਬੇ ਹੁਣ ਕੁੱਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਕੁੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਤੂਰਿਆਂ ਨੇ ਫੇਰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਮੋਰਚੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਨੇ ਤੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਭੌਂਕ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੱਢਦਾ, ਪਰ ਤਾੜਦਾ ਹੈ, "ਦਰੋਗਾ ਮੇਰਾ ਵਾਕਿਫ਼ ਆਦਮੀ ਏਂ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਪੁਆ ਦਿਆਂਗਾ।"

"ਅੱਗੇ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ !" ਰੱਖੀ ਦਾਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਕਤੂਰੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ, "ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਏ ? ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨਹੀਂ ਆਈ ਨਾ…ਉਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਵਾਂਦੀ ਸੀ।" ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ, "ਸੁਰਜਨ ਸਿਆਂ, ਕੋਈ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਦਾ…?"

"ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ 'ਚ ਈ ਨਾ ਫਸ ਗਈ ਹੋਏ..."

"ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨਾ ਜਾਇਆ ਕਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ। ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਨਾ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ'---ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਐ ਕਿਤੇ…"

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੋ ਬੇਹੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਲਿਆ ਕੇ ਗਲੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਰੋਟੀਆਂ ਉਸਨੇ ਛਾਣ-ਸੂੜ੍ਹੇ ਬਦਲੇ ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਤੋਂ ਨਾ ਉਮੀਦ ਹੋ ਕੇ ਪੁੰਨ-ਖੱਟਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ! ਆਦਮੀ ਕਿੰਨਾ ਚਲਾਕ ਜੀਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ…ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਵਿਚੋਂ ਲਾਭ ਖੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਕੁੱਤੀ ਰੋਟੀਆਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਦੀ ਰੇੜ੍ਹੀ ਹੇਠ ਬੱਝੀ ਬੋਰੀ ਦੇ ਝੂਲੇ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੀ ਹੈ, ਕਤੂਰੇ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਚਲੇ ਗਏ ਨੇ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਦੀ ਰੇੜ੍ਹੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹ ਸਬਜ਼ੀ ਤੇ ਫਲ ਵੇਚਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਿੱਛਲੇ ਬਹੱਤਰ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਵਿਹਲੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਕੁੱਤੀ ਤੇ ਕਤੂਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਫੇਰ ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ---ਸ਼ਾਇਦ ਉਸੇ ਪੂੰਨ-ਖੱਟਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ !

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, "ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਕਿਓਂ ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ ਈ ਲੈ ਆਓ…ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਏ ਹੋਣਗੇ।" ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਡਿਊਢੀ ਵਿਚ ਉਦਾਸ, ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ-ਜਿਹਾ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਾਟੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਸਿਊਂ ਰਹੀ ਹੈ।

"ਆਓ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ…" ਉਹ ਉੱਠ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

"ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ ਹੋਣਗੇ ?"

"ਉਹ ਤਾਂ ਗਲੀ ਵਾਲੇ ਪਰਸੋਂ ਈ ਲੈ ਗਏ ਸੀ-ਜੀ ਸਾਰੇ। ਤੁਸੀਂ ਆਖਿਆ ਈ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ।"

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਹੱਤਰ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਵਕੀਲ ਜਾਗ ਪਿਆ ਹੈ---'ਇਹ ਆਦਮੀ ਸਾਡੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦਾ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵੱਧ ਪੈਸੇ ਭਾਲਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।' ਮੈਂ ਧੀਮੀ ਪਰ ਜ਼ਰਾ ਕੁਸੈਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਭਾਅ ਕੁਝ ਵੱਧ ਲਾ-ਲੈ…"

"ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਪਏ ਓ ਜੀ, ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ-ਜੀ ! ਨਾਲੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਸੇ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ ਨਾ ਪਵੇਗੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ…ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਓ। ਆਓ, ਆਪ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਦੇਖ ਲਓ।"

ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਲੋਕ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਦਾ ਲਾਭ ਹੀ ਤਾਂ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਕਿਹੜਾ ਕੋਈ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਦੇਣੇ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਨਾ ਸਹੀ---ਦਾਲ ਤੇ ਅਚਾਰ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਨੇ। ਮਰਨ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ ਅਸੀਂ ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ਾਂ ਬਿਨਾਂ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਵੜਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲਈ। ਮੈ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਾ ਹਾਂ। ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਗੁੱਟੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛੇ ਪੱਤੇ ਵੰਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ, ਮੈਂ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਆਖੇ ਪੱਤੇ ਚੁੱਕ ਲਏ ਨੇ। ਉਂਜ ਮੈਂ ਤਾਸ਼ ਜਾਂ ਸ਼ਤਰੰਜ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਜਾਂ ਬੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਲਈ ਬਣੀਆਂ ਨੇ, ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਲਈ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਪੁੱਟਣੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਭੁਸ ਪਾ ਦਿਓ।

"ਸੋਮਵਾਦ ਦਾ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਨੱਠਿਆ ਹੋਇਆਂ, ਬੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ…ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਆਇਆ ਸਾਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ-ਕਰਾਇਆ ਈ ! ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨੀਅਤ ਦਾ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਜੇ ਜੀ…ਕਿ ਕਦੋਂ ਬਦਲ ਜਾਏ ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸੋਚ-ਸੋਚ ਕੇ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਂਦੀ।"

"ਕਾਮਪੋਜ਼ ਤੇ ਵਾਲੀਅਮ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਨੇ ਜੀ, ਰੋਜ਼।" ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ। " ਅਖੇ ਜੇ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਹੋ ਗਈ, ਫੇਰ…"

"ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।" ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪਤਨੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਰਿਹਾ ਹੋਏ, "ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਸਭ ਭਲੀ ਕਰੇਗਾ।"

ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਉਸਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਰੱਬ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੈ।

"ਭਾ-ਜੀ ਚਾਹ ਲਿਆਵਾਂ…"

"ਨਹੀਂ, ਚਾਹ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਮੂੰਹ ਪੱਕਿਆ ਪਿਆ ਏ। ਗਰਮੀ ਬੜੀ ਏ।" ਮੈਂ ਪੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਨੇ।

ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ…ਉਹ ਵੀ ਪੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ, ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਏ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ, ਬੇੜਾ ਈ ਗਰਕ ਹੋ ਜਾਏ…ਇਹ ਸਿਫਤੀ ਦਾ ਘਰ ਏ ਕੋਈ…ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਰਹਿ ਗਈ ਏ ! ਸਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਇੱਥੇ ਕੋਈ…ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਕਰਫ਼ਿਊ…"

"ਭਾ-ਜੀ ਸਾਲ ਭਰ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਸਾਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਬ ਜਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆਂ…ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਰੋ ਈ ਪਏ ਸੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਚੱਲੋ, ਦੇਖਿਆ ਜਾਏਗਾ, ਜੋ ਹੋਏਗਾ।' ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਗਏ…ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਰਛੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ ਨੇ…"

ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਦੋ-ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਸੀ ਕਿ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪੱਚੀ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ---'ਅਸੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਖਾਤਰ ਲੜ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੋ।' ਅਖ਼ੀਰ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕ-ਮੁਕਾਅ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਗੁੱਡੂ ਰਿਕਸ਼ਾ-ਵਾਲਾ ਬਾਹਾਂ ਲਟਕਾਈ, ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਤੁਰਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਿੱਧਰ ਚੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ! ਗਲੀ ਦਾ ਗੇਟ ਤਾਂ ਬੰਦ ਹੈ। ਉਹ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਮਕਾਨ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੀ ਆਪਣੀ ਰਿਕਸ਼ਾ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਾਠੀ ਹੇਠੋਂ ਲੀਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਝਾੜਨ-ਪੂੰਝਣ ਲੱਗਿਆ। ਰਿੱਮ, ਤਾਰਾਂ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਕੱਪੜਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਬਰੇਕਾਂ ਨੂੰ ਨੱਪ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਪਿਛਲੀ ਗੱਦੀ ਹੇਠੋਂ ਮੋਬਲ-ਆਇਲ ਵਾਲੀ ਪੁਰਾਣੀ ਕੁੱਪੀ ਕੱਢ ਕੇ ਤੇਲ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਕੁੱਪੀ ਥਾਵੇਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਕਾਠੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਕੁਝ ਟਟੋਲਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ…ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਬੀੜੀ-ਸਿਗਰੇਟ ! ਪਰ ਜੇਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਖਾਲੀ ਹੱਥਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

"ਇਹਨਾਂ ਰੋਜ਼, ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ..." ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ ; ਜਵਾਬ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਕੀ ਅਸੀਂ ਗੁੱਡੂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਜਾਂ ਪੈਸੇ-ਧੇਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ! ਮੈਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੈ…ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਰੇ, ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਪਏ ਸਾਮਾਨ ਬਾਰੇ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਬ ਜਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਗੁੱਡੂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ! ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਰੇਦਦਾ ਹਾਂ…

"ਕੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ?"

"ਕੁਛ ਨਹੀਂ…"

ਗੁੱਡੂ ਇਕ ਰੋੜਾ ਚੁੱਕੇ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਖੰਭੇ ਉੱਤੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਝੂਲੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕੁੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਤੂਰੇ ਭੌਂਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਦਾਦੀ ਰੱਖੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਚਕਾਰਦੀ ਹੋਈ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਠੇਕੇਦਾਰ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹ ਉਸਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਝ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕੁੱਤੀ ਗੇਟ ਨੂੰ ਸੁੰਘਦੀ ਤੇ ਪੰਜੇ ਨਾਲ ਖੋਹਲਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਕਤੂਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਗਲੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਨਿੰਮ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਜਾ ਬੈਠਦੀ ਹੈ।

'ਚਟਖ-ਚਟਖ-ਚਟਖ ! ਤਰੜ-ਤਰੜ-ਤਰੜ !!'

ਚੁੱਪ ਦੀ ਚਾਦਰ ਪਾਟ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਧਮਾਕੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਗਲੀ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਹੈ।

"ਰਾਮਗੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਬੁੰਗੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਏ..." ਉਹ ਦੁੱਖ ਤੇ ਕੁਸੈਲ ਪਰੁੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, "ਸਿੱਖ ਇਹ ਵੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ।"

ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ, ਉਹ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

"ਹੁਣ ਇਹ ਸਾਰੀ ਗਲੀ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਫਿਰੇਗੀ।" ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, "ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ 84 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ, ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।"

"ਓਇ ਭੱਈਆਂ, ਅੱਜ ਇਹ ਗਲੀ ਸਾਫ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ? ਥਾਂ-ਥਾਂ ਗੋਹਾ ਖਿਲਰਿਆ ਪਿਆ ਏ। ਕੀ ਗੰਦ ਮਾਰ ਰੱਖਿਆ ਏ ਤੂੰ ਇੱਥੇ…?" ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪਹਿਲਵਾਨ ਡੇਅਰੀ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੂਰਬੀਏ ਨੌਕਰ ਨਾਲ ਉਲਝ ਪਈ ਹੈ। ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠਾ ਬੀੜੀ ਪੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।

"ਸੁਣਿਆਂ ਨਹੀਂ ਤੈਨੂੰ, ਸੁੱਟ ਇਹ ਬੀੜੀ। ਬੀੜੀਆਂ ਪੀਣੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉੱਡ ਜਾ ਆਪਣੇ ਦੇਸ ਨੂੰ…ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਇੱਥੇ, ਸਾਨੂੰ ਖਾਣ..."

"ਇਹ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਬਚਨੋਂ ?" ਰੱਖੀ ਦਾਦੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ, "ਇਹ ਲੋਕ ਏਥੇ ਮਜੂਰੀ ਕਰਨ ਆ ਗਏ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਤੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਮੂੰਡੇ ਵੀ ਤਾਂ ਦੁਬਈ ਗਏ ਹੋਏ ਨੇ ! ਮਜੂਰੀ ਈ ਕਰਦੇ ਨੇ ਨਾ…ਨਾ ਐਵੇਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਈ ਰਿਹਾ ਕਰ, ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਤੈਨੂੰ…"

"ਗਲੀ ਨਹੀਂ ਸਾਫ ਕੀਤੀ ਅੱਜ ਇਸਨੇ।"

"ਕਰਦੇ ਪੁੱਤ, ਬੋ ਫੈਲਦੀ ਏ…ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸਫਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਉੱਠ ਮਾਂ ਸਦਕੇ, ਕਰਦੇ ਮੇਰਾ ਬੀਬਾ ਪੁੱਤ..."

"ਤੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤਨ ਬਣ ਕੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਏਂ।" ਬਚਨੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੁਣ ਉਸ ਨਾਲ ਪੈਂਤਰਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, "ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਬੀੜੀਆਂ-ਬੂੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪੀਣ ਦੇਣੀਆਂ…"

ਰਾਮ ਅਵਤਾਰ ਬੀੜੀ ਸੁੱਟ ਕੇ, ਉੱਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

"ਹਮ ਚਲੇ ਜਾਏਂਗੇ, ਕੋਈ ਮੁਫ਼ਤ ਕੀ ਨਹੀਂ ਖਾਤੇ, ਜਾਨਵਰੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਜਾਨਵਰ ਹੋਨਾ ਪੜਤਾ ਹੈ। ਚਲੇ ਜਾਏਂਗੇ ਹਮ। ਹਮ ਤੋ ਮਜੂਰੀ ਕਰਤੇ ਹੈਂ, ਵਹਾਂ ਸਰਦਾਰ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਫਾਰਮ ਹੈਂ, ਬਿਲਡਿੰਗੇਂ ਹੈਂ, ਟਰੱਕ ਔਰ ਮੋਟਰੇਂ ਹੈਂ…ਯਦਿ ਉਨ੍ਹੇਂ ਆਨਾ ਪੜਾ ਤੋ…" ਉਹ ਇਕ ਮੱਝ ਦੀ ਪੂਛ ਮਰੋੜ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਕੱਟੇ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਤੇ ਛੱਪਰ ਹੇਠੋਂ ਫੌੜ੍ਹਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਯਕਦਮ ਫ਼ਾਇਰੰਗ ਫੇਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਘਰਵਾਲੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਮ ਅਵਤਾਰ ਫੌੜ੍ਹਾ ਚੁੱਕੀ ਖੜ੍ਹਾ, ਗਲੀ ਵਿਚ ਖਿੱਲਰੇ ਗੋਹੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ।

"ਮਾਤਾ ਜੀ ਸੁਬਹਾ ਸੇ ਬਿਜਲੀ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤੋ ਹਮ ਕਾ-ਸੇ ਗਲੀ ਧੋਵੇਂ…"

ਮੈਂ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਫਾਇਰਿੰਗ ਤੇਜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਯੂਕਲਿਪਟੇਸ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖ ਉੱਤੇ ਇਕ ਕਾਲੀ ਚਿੜੀ ਆ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਦਾਸ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ…ਪਰ ਝਿਜਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ।

"ਕੀ ਗੱਲ ਏ ?" ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਭੈਣ ਜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਚਾਹ ਪੱਤੀ ਤੇ ਖੰਡ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੇ ਦਿਓ…ਬੱਚੇ ਚਾਹ ਲਈ ਜਿੱਦ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਕਰਫ਼ਿਊ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ।"

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਦੇਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਆਪ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਚਾਹ-ਖੰਡ ਮੁੱਕੀ ਹੋਈ ਏ…।

ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਕਮੀਨਪੁਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਦੀ ਵੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਨੇ ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਰਫ਼ਿਊ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਧਾਅ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਵਾਂਗੇ, ਇਹ ਵਸਤਾਂ ?...ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਮੀਨਗੀ ਨਹੀਂ ; ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ।

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜਾਣ ਲਈ ਮੁੜੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਠੰਡੀ ਯਖ਼ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਕੁਝ ਹੋਰ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਤਾਂ ਲੈ ਜਾਓ।"

"ਬਸ ਜੀ…" ਉਹ ਚਲੀ ਗਈ।

ਉਹ ਚਿੜੀ ਉੱਡ ਕੇ ਸਾਡੇ ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਦੇ ਵਾਧਰੇ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ…

"ਅੰਦਰ ਆ ਜਾ…"

"ਕਿਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਓ ?" ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਅੰਦਰ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਬਾਲਕੋਨੀ ਤੇ ਗਲੀ ਵਿਚ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੇਖਦੀ ਹੈ---ਫੇਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾ ਪੈਂਦਾ ਹਾਂ।